گروه نرم افزاری آسمان

پاورقی





[1] حوادث تاریخی و سرنوشت‌ساز همواره مورد نقد و بررسی و پرسش است چنان که امروزه، حتی درباره‌ی کودتای 28 مرداد، این پرسش به میان آمده است که آیا بروز کودتا اجتناب ناپذیر بود؟ (علی عظیمی‌نژادان، روزنامه‌ی نوروز، 25 / 8 / 80، ص 12).
[2] جیمز دوئرتی و رابرت فالتزگراف، نظریه‌های متعارض در روابط بین‌الملل، ترجمه‌ی علیرضا طیب و وحید بزرگی، نشر قدس، تهران، چاپ دوم، 1376، ج اول، ص 45.
[3] همان، ص 55.
[4] اکبر هاشمی رفسنجانی، مصاحبه‌ی اختصاصی با نویسنده، 17 / 10 / 1379.
[5] همان.
[6] نشریه‌ی یادواره‌ی فجر، انتشارات ستاد دهه‌ی فجر، تهران، 1367، ص 42.
[7] کتاب قبل از سقوط صدام نوشته شده است.
[8] ناجی صبری وزیر خارجه عراق در سفر اخیر به تهران و در آستانه احتمال حمله امریکا به عراق در دیدار با دکتر خرازی وزیر خارجه ایران اعلام کرد: «عراق خواهان پایان دادن به وضع نه جنگ و نه صلح با ایران است.» (روزنامه‌ی اطلاعات، 8 / 7 / 81، ص 16).
[9] نگاه کنید به: نقد و بررسی پرسش‌های اساسی جنگ، محمد درودیان، مؤسسه‌ی اندیشه ناب، تهران، چاپ اول، زمستان 1380.
[10] دکتر ابراهیم یزدی وزیر امور خارجه‌ی وقت ایران بر این نظر است که مسائل ایران و عراق با مذاکره قابل حل بودند. نامبرده در این زمینه موفقیت‌هایی را هم به دست آورده بود.
(مصاحبه‌ی اختصاصی، زمستان 1378).
[11] آقای هاشمی در اختتامیه‌ی کنفرانس بین‌المللی «تجاوز و دفاع» درباره‌ی وضعیت ایران می‌گوید: «انقلابی که تازه پیروز شده است و مسئله‌ی تصفیه‌ی ارتش، پلیس، سازمان‌های اطلاعاتی و همچنین مسئله‌ی گروهک‌های فراوان چپ و راست و درگیر با جنگی مسلحانه در داخل کشور، چگونه می‌تواند عراق را تحریک کند؟ ما ترورها و انفجارهای روزانه و کودتا داشتیم. کودتای نوژه چند هفته قبل از آغاز جنگ اتفاق افتاد و در کل هنوز این امر که ایران با این همه بر خود مسلط باشد که به این زودی عراق را تحریک کند از نظر آشنایان به تاریخ و سیاست محال است.»
(دبیرخانه‌ی کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع، بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، جلد اول، تهران، 1368، ص 46).
[12] تأملی در تاریخ معاصر - سخنرانی در آکسفورد 1993، فصل‌نامه‌ی تاریخ معاصر ایران، شماره‌ی پنجم، بهار 1377، ص 99.
[13] اشغال کویت به وسیله عراق به شکل‌گیری ائتلافی بین‌المللی به رهبری امریکا انجامید.
[14] بررسی این موضوع در کتاب تحلیلی و ارزشمند ریشه‌های اختلاف ایران و عراق نوشته اصغر جعفری ولدانی به خوبی بازتاب یافته است.
[15] منظور از تبیین، پاسخ به «چرایی» و «چگونگی» آغاز جنگ ایران و عراق است.
(گفت‌وگوی اختصاصی نویسنده با مصطفی زهرانی، 1 / 11 / 1380).
[16] سید مهدی آقاپور مؤلف کتاب جامعه‌شناسی جنگ درباره‌ی ویژگی‌های پدیده اجتماعی و انطباق آن با دفاع مقدس بر این نظر است: ویژگی‌های پدیده اجتماعی یا دفاع را می‌توان در عینی بودن، اجباری بودن و نیز وجود لایه‌های عمقی و سطحی و داشتن بار ارزشی در بین گروه‌های اجتماعی دانست. در مورد دفاع مقدس ایران باید آن را «پدیده اجتماعی تام» محسوب کرد.
(روزنامه‌ی حیات نو، 25 / 5 / 80، ص 6).
[17] عبدالکریم سروش، درس‌هایی از فلسفه علم الاجتماع، نشر نی، تهران، چاپ سوم، 1379، ص 79 - 78.
[18] همان، ص 336.
[19] جیمز دوئرتی و رابرت فالتزگراف، نظریه‌های متعارض در روابط بین‌الملل، ترجمه‌ی علیرضا طیب و وحید بزرگی، نشر قدس، چاپ دوم، تهران 1376، جلد اول، ص 26 - 25.
[20] همان، ص 47 - 46.
[21] همان، ص 52 - 51.
[22] هانس جی. مورگنتا «در کتاب سیاست میان ملت‌ها در بررسی نسبت میان نظریه و واقعیات طرح پرسش می‌کند که «آیا واقعیات همان گونه که واقعا هستند با تفسیری که این نظریه (واقع‌گرایی) به کار می‌برد هم‌خوانی دارد؟ آیا نظریه با واقعیت منطبق است؟ «وی سپس نوشته است که: «نظریه در اصل، جمع‌آوری داده‌ها و معنا بخشیدن به آنها از طریق برهان است.»
(ترجمه حمیرا مشیرزاده، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، چاپ دوم، تهران، 1379، ص 1).
[23] همان، ص 26 - 25.
[24] مأخذ 1، ص 373 - 372.
[25] مأخذ 1، ص 327.
[26] مأخذ 1، ص 327.
[27] مأخذ 1، ص 468.
[28] آنتونی گیدنز، جامعه‌شناسی پیش‌درآمدی انتقادی، ترجمه ابوطالب فنایی، چاپ دانشگاه شیراز، 1371، ص 10.
[29] همان.
[30] همان، ص 12.
[31] همان، ص 147.
[32] ریمون آرون، نقد تاریخ و سیاست در روزگار ایدئولوژی‌ها، ترجمه‌ی نادر انتخابی، انتشارات هرمس، تهران، 1380، ص 98 - 97.
[33] همان، ص 105 - 104.
[34] همان، ص 96.
[35] محمدرضا تاجیک، «پادگفتمان‌های امنیتی در جمهوری اسلامی ایران 1376 - 1368 «، فصل‌نامه سیاست خارجی، سال 13، زمستان 1378، ص 991.
[36] مصطفی زهرانی، اعتقاد دارد که تئوری همانند شمشیری دو لبه است؛ به این معنا که از یک طرف به طبقه‌بندی اطلاعات کمک می‌کند و از طرف دیگر سبب می‌شود بخشی از اطلاعات نادیده گرفته شود. (گفت‌وگوی اختصاصی با نویسنده، 1 / 11 / 1380).
[37] همان.
[38] کی. وی. جی هالستی، «بررسی نظری پدیده‌ی جنگ»، ترجمه رضا میرطاهر، فصل‌نامه مطالعات دفاعی امنیتی، بهار 1380، شماره 26، ص 61.
[39] همان.
[40] والتراس جونز، منطق روابط بین‌الملل، ترجمه داوود حیدری، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران 1373، ص 35.
[41] ریچارد روزکرانس، «جنگ تجارت و وابستگی متقابل 1989»، کتاب نظریه‌های روابط بین‌الملل، جلد اول، ص 1026.
[42] ریموند کوهن، قواعد بازی در سیاست بین‌الملل، ترجمه‌ی مصطفی شیشه‌چی، نشر سفیر، تهران، تابستان 1370، ص 25.
[43] جیمز دوئرتی و رابرت فالتزگراف، نظریه‌های متعارض در روابط بین‌الملل، ترجمه‌ی علیرضا طیب و وحید بزرگی، نشر قدس، چاپ دوم، تهران 1376، جلد دوم، ص 529.
[44] مأخذ 20، ص 77.
[45] مأخذ 20، ص 77.
[46] گاستون بوتول، جامعه‌شناسی جنگ، ترجمه هوشنگ فرخجسته، شرکت انتشارات علمی - فرهنگی، تهران، 1376، ص 125.
[47] مأخذ 25، ص 517 - 516.
[48] همان.
[49] جوزف فرانکل، «تحلیل منازعه، نظریه‌بازی‌ها و نظریه‌ی چانه‌زنی»، کتاب نظریه‌های روابط بین‌الملل، ترجمه و تدوین وحید بزرگی، مؤسسه‌ی انتشارات جهاد دانشگاهی، تهران، 1375، ص 920 - 919.
[50] مأخذ 28، ص 125.
[51] مأخذ 28، ص 125.
[52] مأخذ 22، ص 239.
[53] مأخذ 22، ص 239.
[54] عوامل جغرافیایی هم، در ایجاد انگیزه برای وقوع جنگ نقش دارد. یکی از اهداف اسرائیل در سه جنگ گذشته با اعراب تسلط بر منابع و سرچشمه‌های آب شیرین بوده است.
[55] مأخذ 22، ص 239 - 238.
[56] مأخذ 20، ص 83.
[57] مأخذ 20، ص 83.
[58] مأخذ 3، ص 296.
[59] مأخذ 22، ص 273 - 272.
[60] مأخذ 22، ص 238.
[61] مأخذ 25، ص 514.
[62] مأخذ 25، ص 517.
[63] مأخذ 20، ص 78 - 77.
[64] ریچارد اسکوفیلد، «مناقشات مرزی در خلیج فارس»، مجله گفت‌وگو، شماره‌ی 21، پاییز 1377، ص 43 - 42.
[65] همان.
[66] همان، ص 44.
[67] جرج فریدمن، بنیانگذار مؤسسه‌ی استراتفور، معتقد است حالتی که هر جنگی در آن پایان می‌یابد زیربنای کشمکش بعدی است. هیچ جنگی نیست که به همه‌ی جنگ‌ها پایان بخشید و کشمکش و جنگ بخش مستمری از وضعیت انسان به حساب می‌آید.
(مقاله‌ی بهای ژئوپلتیک جنگ، «ترجمه حسن نورایی» ماهنامه‌ی آفتاب، شماره‌ی هشتم، مهر 1380، ص 62).
[68] مأخذ 24، ص 185.
[69] مأخذ 24، ص 185.
[70] مأخذ 24، ص 186.
[71] مأخذ 20، ص 84 - 83.
[72] مأخذ 20، ص 86.
[73] مأخذ 22، ص 242 - 241.
[74] مأخذ 22، ص 240 - 239.
[75] مأخذ 22، ص 240 - 239.
[76] جک‌اس. لوی، «نظریه‌های متعارض‌ستیز بین‌المللی: رهیافت سطح تحلیل»، ترجمه پیروز ایزدی، مجله‌ی سیاست دفاعی، شماره‌ی 23 و 24، تابستان و پاییز 1377، پژوهشکده علوم دفاعی دانشگاه امام حسین (ع)، ص 117 - 116.
[77] مأخذ 22، ص 28 - 27.
[78] مأخذ 3، ص 296.
[79] مأخذ 22، ص 258 - 257.
[80] مأخذ 22، ص 258 - 257.
[81] مأخذ 22، ص 266.
[82] مأخذ 22، ص 266.
[83] مأخذ 25، ص 504.
[84] مأخذ 22، ص 263 - 262.
[85] مأخذ 25، ص 518.
[86] مأخذ 25، ص 518.
[87] مأخذ 22، ص 263.
[88] مأخذ 25، ص 522.
[89] مأخذ 22، ص 263.
[90] مأخذ 22، ص 272 - 271.
[91] مأخذ 22، ص 272 - 271.
[92] مأخذ 22، ص 288.
[93] مأخذ 25، ص 422 - 421.
[94] مأخذ 25، ص 488 - 487.
[95] مأخذ 25،ص 488 - 487.
[96] مأخذ 23، ص 1026 - 1025.
[97] رابرت کیوهین و جوزف نای، «وابستگی متقابل و همگرایی در عرصه‌ی بین‌المللی 1990«، کتاب نظریه‌های روابط بین‌الملل، جلد اول، ص 969.
[98] تئودور کولومبیس و جیمزدولف - 1990، کتاب نظریه‌های روابط بین‌الملل، ص 292.
[99] همان.
[100] مأخذ 28، ص 24.
[101] مأخذ 28، ص 3.
[102] مأخذ 25، ص 529.
[103] مأخذ 20، ص 61.
[104] این نظریه در سال 1975 ارائه شده است.
[105] مأخذ 20، ص 63.
[106] جفری ام. الیوت و رابرت رجینالد، فرهنگ اصطلاحات سیاسی - استراتژیک، ترجمه میرحسین رئیس‌زاده لنگرودی، انتشارات معین، تهران، 1373، ص 58 - 57.
[107] همان.
[108] مأخذ 22، ص 244.
[109] مأخذ 56، ص 113.
[110] مأخذ 20، ص 76.
[111] مأخذ 20، ص 76.
[112] مأخذ 20، ص 86 - 85.
[113] مأخذ 3، ص 295.
[114] مأخذ 25، ص 420.
[115] مأخذ 15، ص 101.
[116] مأخذ 25، ص 549 - 548.
[117] مأخذ 20، ص 71 - 70.
[118] مأخذ 20، ص 82 - 81.
[119] در اینجا ضروری است تفاوت میان علت با دلیل روشن شود. علت، درواقع باید ناظر بر منطق وقوع رخدادی عینی باشد در حالی که دلیل، ادراکی است و نوعی فعالیت ذهنی برای توضیح پدیده‌ای عینی و ادراک و تبیین آن به شمار می‌رود. همچنین با توجه به اینکه علیت یکی از ارکان تفکر علمی است این پرسش وجود دارد که نسبت علت با معلول چگونه تعیین می‌شود؟ به عبارت دیگر در تعیین نقش علیت در وقوع جنگ، درواقع جنگ معلول فرض می‌شود و برای شناسایی علت آن تلاش می‌شود. حال، ساز و کارهای شناسایی علت و سپس تعیین نسبت آن با معلول چگونه صورت می‌گیرد؟ آیا ما حقیقتا از علت به معلول می‌رسیم یا معلول ما را به سمت علت هدایت می‌کند؟ پروفسور فرانک آرانکر اسمیت در این باره توضیح می‌دهد که در فرهنگ اصطلاحات علیت‌گرا، علت اصل و منشأ و معلول مفروض ثانویه است. نیچه خاطرنشان می‌سازد که تنها براساس مشاهداتمان از معلول است که درصدد یافتن علت‌ها برمی‌آییم و بنابراین معلول در حقیقت مفروض اولیه است و علت مفروض ثانویه. «اگر معلول چیزی است که سبب می‌شود تا علت، علت شود، در آن صورت معلول، و نه علت، را باید اصل و منشأ فرض کرد.»
(پست مدرنیسم و نظریه تاریخ، ترجمه حسینعلی نوذری، فصلنامه تاریخ معاصر، شماره 13 و 14، بهار و تابستان 1379، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ص 77).
[120] مأخذ 15، ص 100 - 99.
[121] آرون در نظریات خود میان علیت جامعه‌شناسی و تاریخی تمایز قایل می‌شود. زیرا جامعه‌شناس در پی کشف علل پدیده‌هایی است که می‌تواند تکرار شوند و تاریخ‌نگار درصدد کشف پیشینه‌ی پدیده‌ای یگانه و یکتاست. جامعه‌شناس می‌کوشد به قوانین حاکم بر پدیده‌های اجتماعی دست یابد، حال آنکه مورخ به بازگویی رویدادها در مسیر یگانه ایشان بسنده می‌کند.
(ریمون آرون؛ نقد تاریخ و سیاست در روزگار ایدئولوژی‌ها، نادر انتخابی، انتشارات هرمس، تهران، ص 100 - 99).
[122] مأخذ 15، ص 102 - 101.
[123] مأخذ 20، ص 63 - 62.
[124] مأخذ 20، ص 62 - 61.
[125] مأخذ 20، ص 72.
[126] مأخذ 20، ص 74.
[127] مأخذ 25، ص 513.
[128] مأخذ 20، ص 79 - 78.
[129] گرچه در مباحث فقهی، در قرآن و نهج‌البلاغه و در کتب تاریخی مباحث بسیار زیادی در زمینه‌ی موضوع جنگ و دفاع و جهاد در اسلام وجود دارد؛ ولی تاکنون اقدام شایسته‌ای برای تبدیل این اصول و مبانی به نظریه صورت نگرفته است. به همین دلیل با وجود تمایل به استفاده از نظریه‌ی دینی در زمینه‌ی علل وقوع جنگ، امکان انجام این مهم به دلائل فوق فراهم نشد.
[130] ابتدا سعی بر این بود مطابق بررسی تئوریک در صفحات قبل، دیدگاه‌ها براساس نظریات تقسیم و دسته‌بندی شود؛ اما اعمال این روش به دلیل پیچیدگی و دشواری‌های مندرج در تحلیل و نظریه‌ها امکان‌پذیر نبود. براساس روش‌های دیگر تحت عنوان نظریات امریکا اروپا، روسیه و کشورهای منطقه نیز، می‌توان رویکردها و تحلیل‌ها را دسته‌بندی کرد ولی محدودیت منابع و ماهیت بررسی‌ها و تفاوت میان هدف کتاب و دیگر ملاحظات مانع از توجه به این روش بوده است؛ در نتیجه نظریه‌ها به صورت جداگانه مطرح و سپس تجزیه و تحلیل و در پایان جمع‌بندی خواهد شد.
[131] شهرام چوبین، «ایران و جنگ از تنگنا تا آتش‌بس»، فصل‌نامه‌ی بررسی‌های نظامی، دانشکده‌ی فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران، تابستان 1371، شماره‌ی 1، ص 121.
[132] همان.
[133] رادیو امریکا پس از شروع جنگ، به نقل از مقامات واشنگتن، درباره‌ی دلیل اصلی جنگ ایران و عراق به دگرگونی توازن قدرت نظامی در منطقه در نتیجه‌ی سقوط رژیم شاه و ظهور عراق قوی‌تر اشاره کرد.
(مهدی انصاری و حسین یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، هجوم سراسری، چاپ دوم، 1375، ص 496، روزشمار 28 / 7 / 1359).
[134] همان.
[135] چوبین در مقاله‌ی صلح پس از جنگ خود نوشته است که بی‌توجهی ایران به موازنه‌ی نظامی باعث جذابیت جنگ برای عراق شد. (روزنامه‌ی اخبار اقتصادی، 3 / 7 / 1378، ص 7).
[136] همان.
[137] شهرام چوبین، جنگ ایران و عراق: آثار و مفاهیم، خلاصه ترجمه گروه تحقیق خبرگزاری جمهوری اسلامی، 20 / 6 / 1368.
[138] مأخذ 1، ص 121.
[139] مأخذ 1، ص 122.
[140] ابراهیم متقی، «کارکرد سیستم بین‌المللی در جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران»، مجله‌ی سیاست دفاعی، شماره 19، تابستان 1376، ص 80.
[141] همان.
[142] همان.
[143] همان، ص 79.
[144] جیمز بیل، عقاب و شیر، ترجمه‌ی مهوش غلامی، انتشارات شهر آب، تهران، بهار 1371، جلد دوم، ص 485.
[145] جیمز بیل، «جنگ، انقلاب و روحیه: قدرت ایران در خلیج فارس»، کتاب بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، دبیرخانه‌ی کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع، تهران 1368، جلد دوم، ص 416.
[146] ترجمه‌ی جعفر ثقةالاسلام، انتشارات نوین، تهران، مهر 1362.
[147] محمدعلی امامی، «بحران عراق: بررسی دیدگاه‌های امریکا»، ماهنامه‌ی تحلیل و رویدادها، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، شماره‌ی 121، آذر و دی‌ماه 1377، ص 6.
[148] همان.
[149] نظریه‌ی کردزمن در جلد دوم کتاب درس‌هایی از جنگ مدرن، جنگ ایران و عراق، کار مشترک او با آبراهام آر. واگنر منعکس شده است.
[150] آنتونی کردزمن و آبراهام آر. واگنر، درس‌هایی از جنگ مدرن، جلد دوم: جنگ ایران و عراق، ترجمه‌ی حسین یکتا، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، منتشر نشده، ص 28 - 27.
[151] همان، ص 27.
[152] همان، ص 27.
[153] همان، ص 27.
[154] همان، ص 34.
[155] همان، ص 43.
[156] کردزمن بر این باور است که انقلاب اسلامی بدون تردید و فی‌نفسه تهدیدی برای دولت عراق به شمار می‌رفت. علاوه بر این پیروزی انقلاب اسلامی ایران، این دورنما را به وجود آورده بود که ممکن است (امام) خمینی اقدامات سیاسی نسبتا کم شدت را به عملیات براندازی یا حتی اقدام نظامی تبدیل کند. (جنگ ایران و عراق، جلد دوم، ص 42).
[157] همان، ص 52.
[158] همان، ص 52.
[159] همان، ص 28 - 27.
[160] همان، ص 43.
[161] همان، ص 50.
[162] همان، ص 43.
[163] گراهام فولر، قبله‌ی عالم، ژئوپلتیک ایران، ترجمه‌ی عباس مخبر، نشر مرکز، تهران 1376، ص 49.
[164] همان.
[165] همان.
[166] همان، ص 58 - 57.
[167] همان.
[168] همان.
[169] همان.
[170] باری روبین، محقق مدرسه‌ی مطالعات عالی امور بین‌المللی وابسته به دانشگاه جان هاپکیز، نیز در کنفرانسی که برای بررسی جنگ ایران و عراق در تلاویو برگزار شد همانند فولر در زمینه‌ی علل جنگ ایران و عراق معتقد است: دو نیروی اصلی خلیج فارس - که یکی درصدد صدور انقلاب اسلامی و سرنگونی حکومت‌های موجود و دیگری در فکر سیادت خود بر منطقه بود - به زورآزمایی با یکدیگر پرداختند. وی اهداف ناظر بر تلاش 2 کشور ایران و عراق را منشأ وقوع جنگ ذکر کرده است. (گروه تحقیق خبرگزاری جمهوری اسلامی، 20 شهریور 1368).
[171] همان.
[172] همان، ص 54 - 53.
[173] همان، ص 55.
[174] همان، ص 57.
[175] وزر خارجه‌ی وقت دولت موقت در مصاحبه‌ی اختصاصی با نویسنده در زمستان سال 1378 این موضوع را بیان کرد. در ملاقات با مارک کازیوفسکی نامبرده نیز این خبر را به نقل از رئیس ایستگاه سیا برای نویسنده نقل کرد.
[176] فرماندهی نصر، بولتن خبرهای عراق، شماره‌ی 283، 17 / 5 / 1374، ص 12.
[177] همان.
[178] همان، ص 14 - 13.
[179] وفیق سامرایی در مصاحبه با روزنامه الحیات، فرماندهی نصر، 26 / 1 / 1377، ص 2.
[180] وفیق سامرایی، ویرانی دروازه شرقی، ترجمه‌ی عدنان قارونی، مرکز فرهنگی سپاه، تهران، 1377، ص 174 - 173.
[181] همان.
[182] همان، ص 49 - 48.
[183] همان، ص 124.
[184] مأخذ 42، ص 3.
[185] روزنامه‌ی اطلاعات، 5 / 8 / 1376، ص 12، به نقل از روزنامه الحیات.
[186] مأخذ 43، ص 51.
[187] مأخذ 43، ص 175 - 174.
[188] نورمحمد نوروزی، «نقد و معرفی کتاب جنگ ایران و عراق: آثار و پیامدهای آن، نوشته‌ی افرایم کارش»، مجله‌ی سیاست دفاعی، شماره‌ی 19، تابستان 1376، ص 176، (کتاب مجموعه مقالاتی است که پس از کنفرانس بین‌المللی در سال 1989 در دانشگاه تلاویو تهیه و تنظیم شده است).
[189] همان.
[190] افرایم کارش، «جنگ ایران و عراق، مفاهیم سیاسی»، نشریه‌ی ادلفی پی‌پر، وابسته به مؤسسه‌ی بین‌المللی مطالعات استراتژیک لندن، ترجمه‌ی خبرگزاری جمهوری اسلامی، 29 / 4 / 1366، ویژه‌نامه‌ی بررسی جنگ تحمیلی و بحران خلیج فارس، معاونت سیاسی ستاد کل سپاه، مهر 1366، ص 140.
[191] افرایم کارش، «جنگ ایران و عراق: یک تجزیه و تحلیل نظامی»، نشریه ادلفی پی‌پر، بهار 1978، ترجمه‌ی خبرگزاری جمهوری اسلامی، تکثیر معاونت اطلاعات و عملیات ستاد کل نیروهای مسلح، ص 14.
[192] همان، ص 15 - 14.
[193] والتراس. جونز، منطق روابط بین‌الملل، ترجمه‌ی داوود حیدری، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران، 1377، ص 131.
[194] همان.
[195] همان، ص 134.
[196] همان، ص 131.
[197] ژوهانس ریسنر، «مسئله تجاوز و نقش دریافت جهانی از جنگ ایران و عراق»، بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، دبیرخانه‌ی کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع، تهران، 1368، جلد دوم، ص 229.
[198] همان.
[199] همان.
[200] همان، ص 300.
[201] همان، ص 300.
[202] عباس کلیدر، «جنگ‌های صدام»، ترجمه‌ی سید اصغر کیوان حسینی، مجله‌ی سیاست دفاعی، تابستان و پاییز 1377، شماره 23 و 24، پژوهشکده‌ی علوم دفاعی، دانشگاه امام حسین (ع)، ص 76 - 75.
[203] همان.
[204] همان.
[205] همان، ص 77.
[206] همان، ص 78 - 77.
[207] امیت اوزداغ، سخنرانی در دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ماهنامه‌ی دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، شماره 148، خرداد 1380، ص 38.
[208] همان.
[209] همان، ص 39.
[210] همان، ص 39.
[211] مارتین کرامر، پروژه‌ی بنیادگرایی، دانشگاه شیکاگو، 1994، مرکز الانتشارات و البحوث، دی ماه 1377، ص 15.
[212] احمد الموصللی، اصول‌گرایی اسلامی و نظام بین‌المللی، انتشارات کیهان، تهران، 1378، ص 38.
[213] همان.
[214] همان.
[215] همان، ص 83.
[216] اریک بوتل، «مفهوم شهادت در ادبیات جنگ»، روزنامه‌ی نوروز، 4 / 7 / 1380، ص 7.
[217] همان.
[218] همان.
[219] ریچارد بولت، «تجاوز از دیدگاه تاریخی»، کتاب بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، دبیرخانه‌ی کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع، تهران، 1368، جلد دوم، ص 243 - 242.
[220] همان.
[221] استفان سی‌پلیتر و داگلاس وی جانسون، «استراتژی جنگ ایران و عراق و درس‌های برگرفته از آن»، ترجمه‌ی مجید مختاری، ماهنامه‌ی نگاه، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، شماره‌ی 15 و 16، ص 17.
[222] بسیاری از نظریه‌ها و تحلیل‌ها بر این موضوع تأکید می‌کنند که وضعیت جدید برای عراق یک فرصت بود چنان که فیب مار در مقاله‌ی خود نوشته است که وقایع و تحولات به نفع عراق تمام شد و به جای ایرانی قوی در مقابل عراقی ضعیف و منزوی، عراقی قوی در مقابل ایرانی ضعیف و متفرق قرار گرفته بود. صدام حسین استدلال کرد که عراق دیگر فرصتی این چنین مطلوب برای تغییر تصمیمی که در سال 1975 درباره شط العرب گرفته شد نخواهد یافت. (مقاله‌ی «تحلیل خطرات جنگ: اختلافات ایران و عراق» و بازشناسایی جنبه‌های تجاوز و دفاع، جلد دوم، ص 139).
[223] همان، ص 16.
[224] ریچارد اسکوفیلد، «مناقشات مرزی در خلیج فارس»، مجله‌ی گفت‌وگو، پاییز 1377، شماره 21، ص 43 - 42.
[225] همان، ص 45.
[226] جودیت میلر و لوری میلروی، صدام حسین و بحران خلیج فارس، ترجمه‌ی احمد قاضی، انتشارات زرین، تهران، 1370، ص 183.
[227] همان، ص 185 - 184.
[228] همان، ص 187.
[229] همان، ص 188.
[230] در نشریه‌ی بررسی استراتژیک 1981 - 1980 آمده است: عراق آغازگر جنگ بود؛ لیکن از لحاظ کلی‌تر ریشه‌های درگیری را باید در انقلاب ایران و ستیزه‌جویی بین‌المللی آن و آرزوهای دیرینه‌ی صدام برای رهبری منطقه جستجو کرد. (مؤسسه‌ی بین‌المللی مطالعات استراتژیک - لندن، بهار 1981، خبرگزاری پارس، 22 / 6 / 1360).
[231] دیدگاه تحلیلگران و رسانه‌ها گسترده بود ولی در این قسمت از بحث به صورت مختصر مورد اشاره قرار گرفته است.
[232] مهدی انصاری و حسین یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب چهارم: هجوم سراسری، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1375، چاپ دوم، ص 65، روزشمار 31 / 6 / 1359.
[233] همان، ص 78، روزشمار 1 / 7 / 1359.
[234] همان، ص 66، روزشمار 31 / 6 / 1359.
[235] همان، ص 108، روزشمار 2 / 7 / 1359.
[236] همان، ص 109، روزشمار 2 / 7 / 1359.
[237] همان، ص 125، روزشمار 3 / 7 / 1359.
[238] همان، ص 144، روزشمار 4 / 7 / 1359.
[239] همان، ص 126، روزشمار 3 / 7 / 1359.
[240] همان، ص 127، روزشمار 3 / 7 / 1359.
[241] همان، ص 147، روزشمار 4 / 7 / 1359.
[242] همان، ص 108، روزشمار 2 / 7 / 1359.
[243] همان، ص 168، روزشمار 5 / 7 / 1359.
[244] همان، ص 496، روزشمار 28 / 7 / 1359.
[245] همان، ص 228، روزشمار 8 / 7 / 1359.
[246] همان، ص 267، روزشمار 10 / 7 / 1359.
[247] پس از اتمام جنگ در سال 1367 و آغاز تنش میان امریکا با عراق، صدام به مناسبت‌های مختلف مطالبی را بیان کرد که قابل توجه بود؛ وی در سال 1381 پس از اتمام سخنرانی خود در پاسخ به یک سؤال درباره‌ی روابط با ایران، از وقوع جنگ با آن اظهار تأسف کرد. صدام پس از مدتی مجددا همان مواضع پیشین را اتخاذ کرد.
[248] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه‌ی گزارش‌های ویژه، 24 / 2 / 1362، ص 2، مشروح گزارش نهمین کنگره‌ی حزب بعث رژیم عراق درباره‌ی جنگ»، به نقل از رادیو بغداد، 9 / 12 / 1361.
[249] همان، ص 5، به نقل از رادیو بغداد، 10 / 12 / 1361.
[250] همان، ص 5، به نقل از رادیو بغداد، 10 / 12 / 1361.
[251] دبیرخانه‌ی موقت تبلیغات روانی نخست‌وزیری، بررسی تبلیغات عراق از فاو تا فاو، دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی، سال 1368، ص 25، به نقل از روزنامه‌ی عراقی الثوره، 1 / 7 / 1365.
[252] مرتضی منطقی، نگاهی به 8 سال جنگ تبلیغاتی، گروه علوم انسانی دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی، انتشارات جهاد دانشگاهی، سال 1372، ص 79، به نقل از صوت الجماهیر، 31 / 2 / 1360.
[253] مأخذ 110، ص 104، به نقل از روزنامه‌ی الثوره، 26 / 4 / 1365.
[254] مأخذ 110، ص 21 - 20، به نقل از صوت الجماهیر، 16 / 10 / 1365.
[255] معاونت فرهنگی و تبلیغات ستاد فرماندهی کل قوا، حماسه‌ی مقاومت، زمستان 69، جلد دوم، ص 226، سخنرانی صدام در مجلس عراق، 26 / 6 / 1359.
[256] همان.
[257] همان.
[258] مهدی انصاری، محمد درودیان و هادی نخعی، خرمشهر در جنگ طولانی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، تهران، 1375، ص 97.
[259] محمد درودیان، از خونین‌شهر تا خرمشهر، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، خرداد 1373، ص 23.
[260] سعدون حمادی وزیر خارجه وقت عراق در نامه‌ای به دبیر کل سازمان ملل در توجیه شروع جنگ و استفاده عراق از ابزار زور، نوشته است که عراق سعی بسیار کرد تا با ایران برخوردی نداشته باشد؛ اما دولت ایران با اقدامات مرزی خود هیچ راهی جز تنگ برای عراق باقی نگذاشت. (مهدی انصاری و حسین یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب چهارم: هجوم سراسری، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ دوم، 1375، ص 104).
[261] مأخذ 107، ص 9، به نقل از رادیو بغداد، 11 / 12 / 1361.
[262] منوچهر محمدی، «علل و عوامل بروز جنگ تحمیلی»، کتاب مجموعه مقالات، دانشکده‌ی فرماندهی و ستاد، تهران، شهریور 1373، ص 21 - 20، به نقل از سخنان صدام، 20 / 4 / 1363.
[263] همان.
[264] مأخذ 107، ص 9، به نقل از رادیو بغداد، 11 / 12 / 1361.
[265] مأخذ 107، ص 9 - 8، به نقل از رادیو بغداد، 10 / 12 / 1361.
[266] مأخذ 107، ص 11 - 10، به نقل از رادیو بغداد، 11 / 12 / 1361.
[267] مجید خدوری، عراقی الاصل مقیم امریکا، در توجیه تجاوز عراق در چارچوب مفهوم «عمل پیشگیرانه» نوشته است: «پس از پیروزی انقلاب و استقرار حکومت جدید در ایران، حکومت عراق خواستار استرداد 3 قطعه زمین شد که بنا بود طبق قرارداد 1975 به آن کشور پس داده شود؛ لیکن حکومت انقلابی ایران از اجرای این امر سرباززد و در عوض به فعالیت‌های خرابکارانه‌ای در عراق مبادرت ورزید. البته، مناسب بود که عراق به شورای امنیت متوسل شود و خود رأسا دست به کار نمی‌شد. این اقدام عراق نوعی عمل پیشگیرانه بوده است و مفهوم عمل پیشگیرانه، عملی است که تاکنون اندک اندک در فرهنگ حقوق بین‌المللی جایش باز شده و بسیاری از حقوقدانان آن را به رسمیت شناخته‌اند. هر چند که هنوز این مفهوم از سوی سازمان ملل به رسمیت شناخته نشده است.» وی سپس اضافه کرده است: «در اصل این آیت‌الله خمینی و حکومت انقلابی ایران بوده است که با توسل به مفهوم صدور انقلاب و با اقدام به تحریکات عملی، حکومت عراق را در موقعیتی قرار داد که ناگزیر شد برای دفاع از خود دست به اقدام بزند.
(مقاله‌ی «جنگ خلیج، ریشه‌ها و عواقب منازعه ایران و عراق»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، 11 / 2 / 1368).
[268] مأخذ 107، ص 14 - 13، به نقل از رادیو بغداد، 12 / 12 / 1361.
[269] همان.
[270] مأخذ 92، ص 63.
[271] مأخذ 92، ص 82، روزشمار 1 / 7 / 1359.
[272] سعدون حمادی، وزیر خارجه وقت عراق، طی مصاحبه‌ای به واشنگتن پست گفت: «این کشور می‌خواهد به تهدیدات انقلابی، که از سوی ایران، دول عرب خلیج فارس را تهدید می‌کند، پایان دهد.
(اسناد تجاوز به روایت مطبوعات خارجی، بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس، تهران، 1373، ص 12، واشنگتن پست، 28 / 7 / 1359).
[273] همان، ص 144، روزشمار 4 / 7 / 1359.
[274] خبرگزاری جمهوری اسلامی، تلکس ویژه، 17 / 5 / 1380، مصاحبه طارق عزیز (وزیر خارجه‌ی پیشین عراق) با تلویزیون الشباب عراق.
[275] مأخذ 107، ص 13، به نقل از رادیو بغداد، 12 / 12 / 1361.
[276] مأخذ 107، ص 15، به نقل از رادیو بغداد،13 / 12 / 1361.
[277] مأخذ 107، ص 5، به نقل از رادیو بغداد، 10 / 12 / 1361.
[278] مأخذ 107، ص 8 - 7، به نقل از رادیو بغداد، 10 / 12 / 1361.
[279] مأخذ 107، ص 7 - 6، به نقل از رادیو بغداد، 10 / 12 / 1361.
[280] مصاحبه منتشر نشده سید احمد خمینی با دفتر امور مطبوعات سپاه پاسداران، روزنامه‌ی جمهوری اسلامی، 14 / 1 / 1374.
[281] دفتر نشر معارف با همکاری سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، خطبه‌های نماز جمعه‌ی سال 1361، بهار 1376، جلد دوم، ص 139 - 138، بهار 1376، جلد دوم، ص 139 - 138(خطبه‌ی دوم، 3 / 2 / 1361).
[282] همان، جلد سوم، ص 63) خطبه‌ی دوم، 2 / 7 / 1361).
[283] ضبط برنامه‌ی تلویزیونی «سجاده‌ی آتش،» شبکه اول سیمای جمهوری اسلامی ایران، زمستان 1377.
[284] قاسم فروغی، عزت راز جاودانگی، بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس، تهران، 1374، ص 100 - 99، سخنان امام خمینی در 31 / 6 / 1359.
[285] همان، ص 100، سخنان امام خمینی در 28 / 7 / 1359.
[286] همان، ص 102، سخنان امام خمینی در 28 / 7 / 1359.
[287] همان، ص 111، سخنان امام خمینی در 5 / 7 / 1359.
[288] مأخذ 139.
[289] «سیاست‌های دفاعی اسلام،» روزنامه‌ی جمهوری اسلامی، 5 / 11 / 1379، ص 15.
[290] مأخذ 137، ص 63، (خطبه‌ی دوم، 2 / 7 / 1361).
[291] اکبر هاشمی رفسنجانی در مراسم اختتامیه کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع، کتاب بازشناسی تجاوز و دفاع، دبیرخانه کنفرانس، تهران، 1368، ص 47 - 46.
[292] مأخذ 137،ص 63، (خطبه‌ی دوم، 2 / 7 / 1361).
[293] مصاحبه با مجله‌ی پیام انقلاب، 16 / 6 / 1362، مجموعه مصاحبه‌های سال 62 - 61، انتشارات سروش، تهران، 1369، ص 118.
[294] مأخذ 140، ص 129، 3 / 3 / 1373.
[295] مأخذ 147.
[296] محسن رضایی، «مراسم سالگرد پذیرش قطعنامه 598 «، هفته‌نامه‌ی شلمچه، شماره 35، 15 / 5 / 1378، ص 8.
[297] (مأخذ 137، ص 70) خطبه‌ی دوم، 2 / 7 / 1361).
[298] اکبر هاشمی رفسنجانی در کنفرانس خلیج فارس، مجله‌ی سیاست خارجی، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت خارجه، شماره‌ی 3، آذر 1368، ص 396.
[299] مأخذ 147، ص 46.
[300] مأخذ 147، ص 46.
[301] مأخذ 139.
[302] برنامه‌ی پخش نشده‌ی «همدلی»، شبکه اول سیما، استودیو 14، 11 / 6 / 1378.
[303] مأخذ 139.
[304] مأخذ 139.
[305] مأخذ 139.
[306] مأخذ 147، ص 40.
[307] مأخذ 147، ص 48.
[308] روزنامه‌ی عصر آزادگان، 9 / 11 / 1378، ص 9، به نقل از مصاحبه آقای هاشمی رفسنجانی با تلویزیون الجزیره.
[309] سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، صحیفه‌ی نور (مجموعه رهنمودهای امام خمینی)، جلد 13، ص 84.
[310] همان.
[311] همان.
[312] همان، ص 92.
[313] مأخذ 140، ص 109 - 108.
[314] مأخذ 140، ص 119 - 118، به نقل از آیت‌الله خامنه‌ای، 21 / 5 / 1367.
[315] مأخذ 140، همان.
[316] مأخذ 140، همان.
[317] بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس، حماسه مقاومت، تهران، 5 / 7 / 1375، جلد سوم، ص 17، به نقل از آیت‌الله خامنه‌ای، نماینده‌ی امام در شورای عالی دفاع.
[318] پژوهشکده‌ی علوم دفاعی دانشگاه امام حسین (ع)، مجله‌ی سیاست دفاعی (ویژه‌نامه‌ی جنگ تحمیلی)، سال چهارم، تابستان و پاییز 1375، شماره‌ی 15 و 16، مصاحبه با محسن رضایی.
[319] مأخذ 139.
[320] حسین شهیدزاده (سفیر پیشین ایران در بغداد)، ره‌آورد روزگار، نشر البرز، تهران 1378، چاپ اول، ص 265.
[321] جغرافیدانان سیاسی و محققان مسائل ژئوپلتیک بر این نظر هستند که بین ایران و عراق 2 حوزه‌ی تمدنی و ژئوپلتیک جداگانه وجود دارد. فلات ایران، کلان فرهنگی دارد که چند حوزه‌ی ژئوپلیک پیرامون آن را فراگرفته است؛ یکی از این حوزه‌های ژئوپلتیک همجوار، شبه‌جزیره‌ی عربستان است که عراق بخشی از آن است. بین 2 حوزه‌ی تمدنی قدیم (ایران و عراق) گسل‌های تاریخی وجود دارد که همواره زمینه‌ساز جنگ است. هر کدام مدعی تمدن‌های 3000 و 5000 ساله هستند و تمایز فرهنگی شدیدی میان خود احساس می‌کنند که کارکرد منفی آن، در برخی مواقع، آثار خود را نشان می‌دهد و منطقه را به لحاظ ژئوپلتیکی در جهت واگرایی تجزیه می‌کند. هم اکنون، رژیم بعث عراق می‌خواهد بر پایه‌ی تمایزهای فرهنگی در ابعاد تاریخی و زبانی و نژادی، فرایند ملت‌سازی را دنبال کند. ساماندهی جنگ با ایران نیز، متأثر از همین ملاحظات بود که در دوره‌های مختلف همچنان زمینه‌های آن وجود دارد.
(یادداشت سرلشکر غلامعلی رشید، بر متن دستنویس کتاب حاضر).
[322] اصغر جعفری ولدانی، «ریشه‌های اختلاف ایران و عراق»، مجله‌ی سیاست خارجی، شماره 4، آذر و مهر 1366، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ص 681 - 655.
[323] فردهالیدی، اسلام و غرب توهم رویارویی دین و سیاست در خاورمیانه، انتشارات دارالساقی بیروت، چاپ اول، 1977(1367)، نقد و معرفی کتاب شماره‌ی یک، فصل‌نامه‌ی مطالعاتی - پژوهشی نهضت، بهار 1379، ص 215 - 214.
[324] مأخذ 1، ص 215 - 265.
[325] دکتر پیروز مجتهدزاده در زمینه‌ی ژئوپلتیک نوشته است: «ژئوپلتیک به ساده‌ترین بیان، به پراکندگی جغرافیایی قدرت در جهان و مطالعه‌ی روابط ساختاری میان آنها می‌پردازد؛ به بیان دیگر، ژئوپلتیک، مطالعه‌ی نقش جغرافیا در پویایی سیاست جهانی است. ژئوپلتیک همچنین به عنوان بخشی از سنت و واقع‌گرایی در روابط بین‌المللی تلقی می‌شود که نقطه‌ی مقابل آرمان‌گرایی دکترین لیبرال - که می‌کوشد روابط بین‌الملل را بر پایه‌ای نظام‌یافته و لایتغیر استوار سازد - است.»
(امنیت و مسائل سرزمینی در خلیج فارس - ترجمه‌ی امیرمسعود اجتهادی، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، چاپ اول، تهران، 1380، ص 32، مقدمه).
[326] گراهام فولر، قبله‌ی عالم، ترجمه‌ی عباس مخبر، نشر مرکز، تهران، 1373، ص 65 - 39.
[327] بهزاد نبوی، مصاحبه‌ی اختصاصی با نویسنده، 28 / 7 / 1378.
[328] پیروز مجتهدزاده، «چشم‌انداز همکاری ایران و کشورهای حاشیه‌ی جنوبی خلیج فارس»، ماهنامه‌ی دیدگاه‌ها و تحلیل‌ها، شماره 153، آبان 1380، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ص 14 - 13.
[329] همان.
[330] رضا رئیسی طوسی، هفته‌نامه‌ی پیام هاجر، شماره 306، 3 / 12 / 1378، ص 4، به نقل از کیسینجر.
[331] دکتر پیروز مجتهدزاده، درباره‌ی ارتباط جغرافیا با سیاست نوشته است: «در هر جا و هر زمانی که گروهی به منظور اعلام یا ارتقاء موضع خود در میان همنوعان و قیاس خود با آنها به فکر استفاده از صحنه‌ی جغرافیایی یا نفوذ در آن می‌افتد، جغرافیا و سیاست با هم درمی‌آمیزند. در برخی مقاطع زمانی، جغرافیا نیروی اولیه‌ی این تعامل است و آنجاست که این گروه به فکر استفاده از محیط زیست خود برای ارتقاء موضع خویش در میان همتایان خود می‌افتد. علاوه بر این، گاه سیاست نیروی اولیه تقسیم فضا برای یک گروه به منظور تبیین هویت فضایی خود (سرزمین) است. واضح است که در اینجا ما با دو رهیافت متفاوت در خصوص یک موضوع واحد سر و کار داریم: در رهیافت اول، گروه به منظور تعریف موضع سیاسی خود در میان دیگران، جداسازی فضای قابل وصول به خود را از فضای دیگران را باعث می‌شود، که به جغرافیای سیاسی معروف است. در رهیافت دوم، جغرافیا نقش افزایش و بهبود قدرت و نفوذ یک گروه در میان همتایان خود را ایفا می‌کند که به ژئوپلتیک معروف است.
(امنیت و مسائل سرزمینی در خلیج فارس، ترجمه‌ی امیرمسعود اجتهادی، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، چاپ اول، تهران، 1380، ص 32، مقدمه).
[332] هنری کیسینجر، «خاورمیانه، جهانی دستخوش تحول»، فصلی از کتاب آیا ایالات متحده نیازی به سیاست خارجی دارد؟ ترجمه‌ی دکتر عبدالرضا هوشنگ مهدوی، مجله‌ی اطلاعات سیاسی - اقتصادی، شماره 170 - 169، مهر و آبان، سال 1380، ص 23.
[333] همان، ص 17.
[334] همان، ص 18 - 17.
[335] همان، ص 22.
[336] پاتریک کلاوسون، کارشناس در مسائل عراق و منطقه، برخلاف نظر کیسینجر می‌گوید: «من با توجه به سابقه‌ی روند روابط امریکا و عراق در سال‌های دهه 1970 و 1980 می‌توانم نتیجه بگیرم که در صورت پیدایش یک دشمن مشترک، امریکا می‌تواند با عراق همکاری می‌کند، حتی اگر رابطه‌ی دوستانه‌ای با رژیم حاکم بر این کشور نداشته باشد.»
(«مصاحبه با المجله»، اوت 2000، 12 / 5 / 1379 ترجمان، سال پنجم، شماره 40، 23 / 6 / 1379، ص 5).
[337] همان، ص 22.
[338] همان،ص 22.
[339] میزگرد در شبکه تلویزیونی سی. ان ان با حضور کیسینجر، «بررسی روابط ایران و امریکا،» خبرگزاری جمهوری اسلامی، 17 / 10 / 1378، تلکس ویژه شماره‌ی 71B 025 - 54 - 9.
[340] نیل پارتریک، سخنرانی در مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری، تابستان 1380، راهبرد (نشریه‌ی مرکز تحقیقات استراتژیک) پائیز 1380، شماره‌ی 21، ص 362.
[341] همان.
[342] عزت ابراهیم، معاون شورای رهبری عراق، به گفته‌ی تلویزیون عراق در نامه‌ای به صدام نوشته است که جنگ ایران و عراق نتیجه‌ی تحریکات بیگانگان و دشمنان عراق بود. تحریکات بیگانگان با هدف سرکوب حرکت قدرتمندانه‌ی بغداد و خنثی کردن دستاوردهای بزرگ عراق در نهایت به جنگ 2 کشور همسایه منجر شد. (تلکس ویژه خبرگزاری جمهوری اسلامی، 28 / 10 / 1380).
[343] دکتر همایون الهی در کتاب خلیج فارس و مسائل آن درباره‌ی تاریخچه عراق نوشته است که در سال 914 ه ق / 1535 م عثمانی با شکست قوای ایران، عراق را تصرف کرد و به جز سال‌های 1047 - 1017 ه ق / 1625 - 1538 م، عراق در تصرف عثمانی بود. پس از شکست عثمانی در جنگ اول و تجزیه آن به دست دول متفق در سال 1299 ه ق / 1920 م عراق تحت قیومیت انگلیس قرار گرفت. در سال 1300 ه ق / 1921 م، با حمایت انگلیس فیصل بن حسن با نام فیصل اول به پادشاهی عراق رسید. در سال 1311 ه ق / 1932 م / قیومیت انگلیس پایان یافت و عراق رسما مستقل شد؛ ولی همچنان تحت نفوذ انگلیس قرار داشت. در سال 1941 م تلاش گیلانی برای رهایی از سلطه‌ی انگلیس با شکست روبرو شد و رژیم سلطنتی تا سال 1958 م ادامه یافت. در سال 1337 ه ق / 1958 م. با کودتای عبدالسلام قاسم، رژیم سلطنتی منقرض شد و رژیم جمهوری اعلام شد. در سال 1342 / 1966 م / عبدالسلام عارف از یاران قاسم علیه وی کودتا کرد و حکومت را با کمک حزب بعث به دست گرفت؛ ولی در سال 1345 ه ق / 1966 م در سانحه هلیکوپتر کشته شد و عبدالرحمن عارف، جانشین او شد. در سال 1347 ه ق / 1968 م البکر با کودتایی، رژیم عارف را سرنگون کرد و با تشکیل شورای فرماندهی انقلاب در تیر 1347) ژوئیه 1968) قدرت را به دست گرفت و بعد از پیروزی انقلاب در سال 1979 صدام در مسند قدرت قرار گرفت.
[344] مأخذ 2، ص 658.
[345] مأخذ 10.
[346] باری روبین، جنگ قدرت‌ها در ایران، ترجمه‌ی محمود شرفی، انتشارات آشتیانی، تهران، خرداد 1363، ص 90.
[347] مأخذ 2، ص 667.
[348] دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، واحد، نشر اسناد، گزیده اسناد مرزی ایران و عراق، تهران، 1371، ص 137.
[349] در کتاب چپ ناسیونالیستی عرب نوشته طارق - ی اسماعیل در صفحه 21 درباره‌ی شکل‌گیری حزب سوسیالیست بعث نوشته شده است:
از لحاظ ترتیب تاریخی، حزب سوسیالیستی بعث عرب پس از حزب‌های کمونیستی عرب پدیدار شد. از این رو حزب بعث معرف نخستین جنبش سیاسی غیر کمونیستی جهان عرب بوده است. نخستین فعالیت‌های آن در دانشگاه سوریه، به ویژه در 1941 - 1940 صورت گرفت. در این زمان، حزب نماینده جمعی از گروه‌های خصوصی و پراکنده بود که از مسائل مبرم سوریه و لبنان هیجان‌زده شده بودند. با این حال، توجه به مسائل سیاسی گسترده مربوط به آزادی و وحدت عرب در فعالیت‌های عمده‌ی این گروه‌ها، که می‌بایست از راه تهیه و توزیع نشریه‌های سیاسی و سازماندهی تظاهرات، علاقه به مسائل آزادی و وحدت را برمی‌انگیختند، منعکس شده بود. این گروه‌ها، در ژوئیه‌ی 1942 که میشل عفلق نامزد انتخابات پارلمان شده بود، اندیشه‌های بنیادی خود را به صورت یک آئین درآوردند. برنامه‌ی کار سیاسی او، درواقع، اصول سیاسی پایه‌ی حزب نوظهور را تعیین نمود که می‌توان آنها را به شرح زیر خلاصه کرد:
1 - تأکید بر اندیشه‌ی پویایی ناسیونالیستی که معرف آرمان‌های اعراب است.
2 - تأکید بر حفظ یکپارچگی و وحدت فرهنگ عربی
3 - رد فرقه‌گرایی مذهبی و ناحیه‌گرایی
4 - محکومیت کمونیسم که معرف ترقی تصنعی مادی است.
5 - تأکید بر آزادی و وحدت جهان عرب.
[350] عصام الخفاجی، «جنگ و جامعه، عراق در مسیر نظامی شدن»، مجله‌ی گفت‌وگو، بهار 1378، شماره‌ی 23، ص 65.
[351] همان، ص 71.
[352] همان، ص 64.
[353] طارق. ی اسماعیل، چپ ناسیونالیستی عرب، ترجمه‌ی عبدالرحمن عالم، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران، 1365، ص 43.
[354] همان، ص 44.
[355] آنتونی کردزمن و آبراهام آر. واگنر، درس‌هایی از جنگ مدرن، جلد دوم: جنگ ایران و عراق، ترجمه‌ی حسین یکتا، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ص 38 - 37.
[356] اصغر جعفری ولدانی، کانون بحران در خلیج فارس، انتشارات کیهان، تهران، چاپ دوم، 1377، ص 99 - 98.
[357] مأخذ 21، ص 105.
[358] کامرون رهیوم، سازمان ملل متحد، ایران و عراق، ترجمه‌ی هوشنگ راسخی عزمی ثابت، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران 1376، ص 22.
[359] مأخذ 29، ص 38 - 37.
[360] عباس سالور (استاندار سابق خوزستان)، «گفت‌وگو با عباس رسولی»، فصل‌نامه‌ی تاریخ معاصر، بهار 1378، شماره‌ی پنجم، ص 230 - 229.
[361] مأخذ 30، ص 99 - 98.
[362] مأخذ 34، ص 220.
[363] مأخذ 34، ص 221.
[364] مأخذ 34، ص 225 - 224.
[365] فردهالیدی، عربستان بی‌سلاطین، ترجمه‌ی بهرام افراسیابی، انتشارات روزبهان، پاییز 1360، ص 277.
[366] محمدرضا پهلوی، پاسخ به تاریخ، به کوشش شهریار ماکان، انتشارات شهر آب، تهران، 1371، ص 267.
[367] آنتونی سمسون، بازار اسلحه، ترجمه‌ی فضل‌الله نیک‌آئین، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1362، ص 269.
[368] پیروز مجتهدزاده، امنیت و مسائل سرزمینی در خلیج فارس، ترجمه‌ی امیرمسعود اجتهادی، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران، 1380، ص 275.
[369] افرایم کارش، «جنگ ایران و عراق یک تجزیه و تحلیل نظامی»، نشریه ادلفی پی‌پر، بهار 1978، ترجمه‌ی خبرگزاری جمهوری اسلامی، تکثیر معاونت اطلاعات و عملیات ستاد کل نیروهای مسلح، دفتر مطالعات و تحقیقات جنگ، ص 9 - 8.
[370] مأخذ 42، ص 276.
[371] مأخذ 42، ص 276.
[372] مأخذ 42، ص 277 - 276.
[373] مأخذ 40، ص 267.
[374] مأخذ 34، ص 232 - 231.
[375] مأخذ 42، ص 285.
[376] مأخذ 42، ص 329 - 328.
[377] مأخذ 42، ص 329 - 328.
[378] مأخذ 42، ص 324 - 322.
[379] مأخذ 42، ص 320.
[380] مأخذ 42، ص 322 - 321.
[381] مأخذ 42، ص 322.
[382] احمد خلیلی، «فرضیه برای مطالعه استراتژیک خلیج فارس»، مجموعه مقالات، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران، 1369، ص 263 - 262.
[383] خالد حسین النقیب، حزب بعث و جنگ، ترجمه‌ی محمدحسین زوار کعبه، حوزه‌ی هنری، تهران، 1368، جلد اول، ص 161.
[384] مأخذ 56، ص 263 - 262.
[385] مأخذ 21، ص 90.
[386] مأخذ 21، ص 90.
[387] جودیت میلر و لوری میلروی، صدام حسین و بحران خلیج فارس، ترجمه‌ی احمد قاضی، انتشارات زرین، تهران، 1370، ص 179 - 178.
[388] جیمز بیل، عقاب و شیر، ترجمه‌ی مهوش غلامی، نشر کوبه، تهران، بهار 1371، ص 669.
[389] وزیر خارجه‌ی وقت امریکا، مادلین آلبرایت، در همایش مناسبات ایران و امریکا در واشنگتن در زمینه‌ی نقش امریکا در کودتا و اشتباهات امریکا گفته است: امریکا در سال 1953، نقشی مهم در سازماندهی عملیات سرنگونی محمد مصدق، نخست‌وزیر مردمی محبوب ایران، ایفا کرد. دولت آیزن هاور معتقد بود که اقداماتش به خاطر دلایل استراتژیک توجیه‌پذیر است. اما آن کودتا، آشکارا پسرفتی برای تحولات سیاسی ایران بود و به آسانی می‌توان فهمید که چرا اکنون ایرانیان از این مداخله‌ی امریکا در امور داخلی کشورشان منزجر هستند. علاوه بر این امریکا و غرب، ربع قرن پس از کودتا به طور مستمر از رژیم شاه حمایت کردند.
(روزنامه‌ی صبح امروز، شماره‌ی 367، ص 16).
[390] احمد الموصللی، اصول‌گرایی اسلامی و نظام بین‌الملل، انتشارات کیهان، تهران، 1378، ص 42.
[391] گری سیک، گفت‌وگو از بیژن خواجه پورخویی، مجله‌ی گفت‌وگو، تابستان 1376، شماره‌ی 16، ص 73.
[392] مأخذ 21، ص 87.
[393] مارک کازیوروفسکی، مقاله‌ی «درآمدی بر ریشه‌های انقلاب اسلامی»، مجموعه‌ی مقالات، به کوشش عبدالوهاب فراهانی، نشر معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی، تهران، بهار 1376، ص 337.
[394] برژینسکی در کتاب قدرت و اصول در این زمینه نوشته است: «خروج انگلیس، خلأ قدرتی در منطقه‌ی خلیج فارس ایجاد کرد و امریکا در آغاز با تقویت توان نظامی ایران و سپس عربستان سعودی و تحکیم موقعیت سیاسی آن 2 کشور به عنوان 2 ستون مورد پشتیبانی امریکا در زمینه‌ی امنیت منطقه این خلأ را پر کرد. با وجود رقابت میان ایران و عربستان سعودی درباره‌ی خلیج فارس، سیاست امریکا مبتنی بر این فرضیه بود که همکاری نزدیک با این کشورها با توجه به بیم آنها نسبت به کمونیزم شوروی و تمایل به جلوگیری از گرایش به سوی شوروی در محافل پان عرب، به ویژه عراق، امکان‌پذیر است. نقطه‌ی اوج این سیاست، تصمیم نیکسون و هنری کیسینجر به برآورده‌سازی تمایل شاه درباره‌ی تقویت سریع بنیه‌ی نظامی ایران از راه انتقال جنگ‌افزار به این کشور به شمار می‌رفت.
(ترجمه‌ی مرضیه ساقیان، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران 1379، چاپ اول، ص 473 - 472).
[395] مأخذ 21، ص 99.
[396] مأخذ 21، ص 103 - 102.
[397] مأخذ 21، ص 105.
[398] مأخذ 9، ص 4.
[399] دکتر عزتی معتقد است واگذاری اقیانوس هند و خلیج‌های آن در قبال کمک امریکا به انگلیس در جنگ جهانی دوم، تعهدی بود که انگلیس در ملاقات روزولت و چرچیل، به امریکا داد و امریکایی‌ها با تأخیر، وارد منطقه‌ی خلیج فارس شدند.
(یادداشت‌های سردار غلامعلی رشید بر متن دستنویس کتاب).
[400] مأخذ 32، ص 31.
[401] مأخذ 21، ص 105.
[402] رضا رئیسی طوسی، نفت و بحران انرژی، انتشارات کیهان، تهران، زمستان 1363، ص 149.
[403] همان.
[404] هانری لایروس، خلیج فارس و کانال سوئز، ترجمه و تلخیص محمود خواجه نوری، مرکز مطالعات عالی بین‌المللی، تهران، 1352، ص 23، به نقل از مقاله‌ی بیژن اسدی، «علائق و استراتژی امریکا در خلیج فارس»، ص 70.
[405] مأخذ 62، ص 667.
[406] مأخذ 62، ص 668.
[407] مأخذ 64، ص 69 - 68.
[408] مأخذ 64، ص 69 - 68.
[409] مأخذ 41، ص 280.
[410] مأخذ 41، ص 371.
[411] مأخذ 21، ص 109 - 108.
[412] روح‌الله کارگر رمضانی، چارچوب تحلیلی برای بررسی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ترجمه‌ی علیرضا طیب، نشر نی، تهران، 1380، ص 58.
[413] ماروین زویتس، شکست شاهانه، ترجمه‌ی اسماعیل زند و بتول سعیدی، نشر نور، تهران، 1370، ص 459.
[414] رمزی کلارک، وزیر سابق دادگستری امریکا، در مصاحبه‌ای گفته است که در سال‌های 1977 - 1972 امریکا 22 میلیارد دلار سلاح به ایران فروخت. (روزنامه‌ی جمهوری اسلامی، 25 خرداد 1381، ص 15).
[415] مأخذ 21، ص 122.
[416] مأخذ 41، ص 269.
[417] مأخذ 41، ص 285.
[418] دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، حوزه هنری، روزشمار انقلاب اسلامی، تهران، 1377، جلد دوم، ص 183، خبر روز 14 / 8 / 1356، به نقل از بولتن خبرگزاری پارس، شماره 232، 16 / 8 / 1356، ص 19.
[419] محمدرضا پهلوی در سال 1973 در مصاحبه با نیوزویک در تاریخ 21 مه درباره‌ی مأموریت‌های نظامی خود گفته است که اهداف زیر را دنبال می‌کرده است:
1 - مبارزه با مخالفان داخلی.
2 - بازدارندگی شوروی از پیشروی به طرف ایران.
3 - حفظ وضع موجود سیاسی در خلیج فارس.
4 - سرکوبی عوامل عرب تندرو.
5 - محافظت از خطوط حیاتی دریایی برای صدور جریان نفت.
[420] مأخذ 43، ص 6.
[421] مأخذ 21، ص 135.
[422] «نفت و بحران انرژی»، ص 170، به نقل از اسناد لانه جاسوسی امریکا، شماره‌ی 34، ص 13، متن اصلی.
[423] مأخذ 32، ص 38.
[424] مأخذ 32، ص 76.
[425] مأخذ 34، ص 78.
[426] اصغر جعفری ولدانی، بررسی تاریخی اختلافات مرزی ایران و عراق، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران، 1367، ص 458.
[427] مأخذ 21، ص 112 - 111.
[428] بعدها، مرکز ملی ارزیابی خارجی امریکا طی تحلیلی درباره‌ی دلیل حمایت شاه از کردها نوشت: شاه از کردهای عراق به مثابه‌ی ابزاری برای جلوگیری از به وجود آمدن یک همسایه‌ی طرفدار شوروی استفاده می‌کرد. هم کردها و هم ارتش عراق، که در آن زمان بیش از 80% از نیروهایش را برای مقابله با کردها به کار گرفته بود، خسارات و تلفات سنگینی را متحمل شدند. (علی‌اکبر ولایتی، روزنامه‌ی کیهان، 5 خرداد 1381، ص 14).
[429] مأخذ 21، ص 112.
[430] مأخذ 29، ص 39 - 38.
[431] مأخذ 21، ص 112.
[432] یان بلک و بنی‌موریس، جنگ‌های نهانی اسرائیل، ترجمه جمشید زنگنه، نشر فرهنگ، تهران، 1372، ص 404.
[433] به نوشته‌ی دکتر ولایتی و به نقل از یک منبع اسرائیلی، منافع اسرائیل در منطقه‌ی کردستان به شرح زیر بوده است:
- ما مایلیم که کردستانی مستقل و آزاد تشکیل شود تا بتواند مانند ما در منطقه‌ای که اکثریت آن را اعراب تشکیل می‌دهند یک کشوری غیر عربی به وجود آورد.
- ما در این منطقه محتاج هم‌پیمان هستیم، دوستی کردها نه تنها به خودی خود به قدرت ما خواهد افزود بلکه خواهد توانست ما را به آن عده از اعراب مترقی عراق، الجزایر و مصر، که از تمایلات کردها طرفداری می‌کنند، نزدیک سازد.
- فعالیت ما در کردستان وجود ما را در این منطقه به صورت بارزی جلوه‌گر خواهد ساخت. این امر جبهه‌ی دومی علیه دشمنان ما (منظور عراق و تا حدی سوریه) ایجاد خواهد کرد و ثابت خواهد نمود که ما حاضریم در حیات این منطقه سهیم باشیم و سیاست مستقلی داشته باشیم.
- چنین دخالتی ما را به کشور شوروی نزدیک خواهد ساخت و قدمی در راه بهبود روابط اورشلیم با مسکو، خواهد بود بدون اینکه ذره‌ای به روابط غرب لطمه وارد سازد.
(روزنامه‌ی کیهان، 5 خرداد 1381، ص 14).
[434] همان، ص 72.
[435] مأخذ 27، ص 40.
[436] مأخذ 27، ص 69.
[437] محمود عثمان (عضو سابق حزب دمکرات کردستان عراق)، مصاحبه با الوسط، 13 / 10 / 1997 (21 / 7 / 1376)، ترجمه‌ی مرکز فرماندهی نصر، دی‌ماه 1376، ص 4.
[438] همان، ص 40.
[439] همان، ص 8.
[440] همان، ص 8.
[441] همان، ص 8.
[442] مرتضانی، مسئول نمایندگی ایران در اسرائیل، در گزارشی محرمانه در سال 1354 درباره‌ی نگاه اسرائیل به کردها چنین اظهار نظر کرده است: اسرائیل نه به سبب دوستی باکردها بلکه به سبب دشمنی خود با عراق در سال‌های اخیر کوشیده است که بین ملت یهود و ملت کرد شباهت‌هایی را اثبات و سرنوشت کردها را با سرنوشت خود یکسان قلمداد کند. (علی‌اکبر ولایتی، روزنامه‌ی کیهان، 5 خرداد 1381، ص 14).
[443] همان، ص 20.
[444] همان، ص 15.
[445] علی‌اکبر ولایتی، «بررسی روابط شاه با رژیم صهیونیستی (1357 - 1317)»، روزنامه‌ی کیهان، 5 / 3 / 1381، ص 14.
[446] مأخذ 104، ص 6.
[447] مأخذ 104، ص 15 و ص 6.
[448] ولایتی در کتاب خود نوشته است که وقتی بودجه‌ی ایران برای عملیات‌های کرد کاهش یافت، اسرائیل این خلأ را پر کرد و پس از جنگ سال 1967 تجهیزات روسی غنیمت گرفته شده از ارتش‌های مصر و سوریه به کردها تحویل شد. اسرائیل هم ماهیانه مبلغ 500 هزار دلار به کردها می‌پرداخت.
(«بررسی روابط شاه با رژیم صهیونیستی 1357 - 1317«، روزنامه‌ی کیهان، 5 خرداد 1381، ص 14).
[449] مأخذ 104، ص 10.
[450] مأخذ 104، ص 10.
[451] مأخذ 1، ص 330.
[452] مأخذ 95، ص 481 - 480.
[453] مأخذ 32، ص 76.
[454] حسین شهیدزاده در کتاب ره‌آورد روزگار درباره‌ی عهدنامه‌ی بغداد معتقد است برخی نگاه غرض‌آلود به آن دادند و هدف اصلی آن را، تبرئه‌ی عراق و تسلیم آن در برابر ایران اعلام کردند. یکی از این اتهامات این بود که دولت ایران به دستور امریکا و به منظور انحراف نیروهای عراقی از جبهه‌های شرق اسرائیل - آنها را به این سو کشانیده تا هم خطر را از اسرائیل دور کند و هم این نیروها را در مقابله با کردها خسته و فرسوده سازد. وی نوشته است: «این اتهام را ابتدا حسن البکر، رئیس جمهور عراق، عنوان کرد و بعد از او مخالفان و بدخواهان ایران به آن شاخ و برگ دادند و آن را نوعی تبانی ایران و اسرائیل علیه اعراب درگیر با اسرائیل قلمداد کردند. (ره‌آورد روزگار، ص 336 - 335)
علی‌اکبر ولایتی، برخلاف نظر شهیدزاده، در کتاب خود درباره‌ی همکاری‌های نظامی و امنیتی ایران و اسرائیل و وقایع کردستان عراق نوشته است: واضح بود منطق این عملکرد، درگیری نیروهای عراق در شمال این کشور بوده است که خود 2 نتیجه دربر داشت. اول اینکه، این مسئله مانع از آن می‌شد که نیروهای عراق بر مرزهای غربی و جنوبی ایران فشار وارد آورند. دیگر اینکه، امنیت مرزهای شرقی اسرائیل تضمین بیش‌تری می‌یافت.
(روزنامه‌ی کیهان، 5 خرداد 1381، ص 14).
[455] حسین شهیدزاده، سفیر پیشین ایران در بغداد، در پاورقی کتاب ره‌آورد روزگار (ص 328 - 327) با اشاره به تفاوت معنای موافقتنامه، عهدنامه و معاهده نوشته است. در اصطلاح حقوق بین‌الملل موافقتنامه (Agrement , Agreement) به سندی اطلاق می‌شود که به طور کلی و خلاصه یا یک جا مسئله‌ای را میان 2 شخص یا 2 دولت بدون وارد شدن در جزئیات مورد موافقت قرار می‌دهد، در حالی که عهدنامه یا معاهده (Traite-Treaty) سندی است که با در نظر گرفتن کلیه‌ی جوانب حقوقی و قانونی و ضمانت اجرایی طی تشریفات خاصی به وسیله‌ی نمایندگان تام‌الاختیار و کارشناسان مطلع و صلاحیتدار تنظیم و امضا می‌شود و پس از تصویب مجالس مقننه و احیانا توشیح رؤسای کشورها و سپس ثبت در دفاتر سازمان ملل متحد اعتبار قانونی پیدا می‌کند. با این توضیح سند معتبر و مورد استناد ما درباره‌ی حل اختلافات میان ایران و عراق عهدنامه‌ی مرزی و حسن همجواری است که به دلیل امضا در بغداد، به عهدنامه‌ی بغداد معروف است و نه موافقتنامه یا به قول بعضی‌ها عهدنامه‌ی الجزایر.».
[456] مأخذ 34، ص 78.
[457] مأخذ 1، ص 329.
[458] مأخذ 1، ص 330.
[459] مأخذ 1، ص 331.
[460] مأخذ 1، ص 139.
[461] کامرون رهیوم در کتاب خود نوشته است: شاه در خصوص مبنای مشترک این قرارداد به نکته‌ای اساسی اشاره کرد: «ما هر دو خواهان جلوگیری از دخالت طرف ثالث بودیم.»
(سازمان ملل متحد، ایران و عراق، ص 40).
[462] مأخذ 40، ص 264 - 263.
[463] مأخذ 61، ص 179 - 178.
[464] مأخذ 43، ص 10 - 9.
[465] شهیدزاده در کتاب خود نوشته است که می‌توان گفت اگر گرفتاری‌های دولت عراق با کردهای بارزانی در میان نبود، هرگز عراق زیر بار اعطای امتیاز به دولت ایران در شط العرب نمی‌رفت. (ره‌آورد روزگار، ص 333).
[466] مأخذ 104، ص 11.
[467] مأخذ 30، ص 99.
[468] مأخذ 29، ص 40 - 39.
[469] در نهمین کنگره‌ی حزب بعث عراق که در سال 1982 / 1361 ه ش برگزار شد درباره‌ی علت موافقت شاه گفته شد: «رژیم شاه احساس کرده بود توطئه‌هایش علیه عراق برای وی گران تمام خواهد شد. به خصوص که عراق مرکز حرکت‌های سیاسی مخالف شاه بود. (ستیز با صلح، ستاد تبلیغات جنگ شورای عالی دفاع، چاپ اول، سال 1366، ص 93).
[470] ستاد تبلیغات جنگ شورای عالی دفاع، ستیز با صلح، سال 1366، ص 63، 24 / 9 / 1359.
[471] صدام کمتر از 2 ماه پس از اظهارات طارق عزیز در تاریخ 8 / 11 / 1359 در کنفرانس طائف گفت: «پیمان الجزایر به ما تحمیل شد.» (ستیز با صلح، ص 63).
[472] مأخذ 21، ص 137.
[473] مأخذ 21، ص 130.
[474] مأخذ 21، ص 123.
[475] پیش از این رابرت برد، رهبر اکثریت مجلس سنا، با احتساب پول رادارها به مبلغ 2 / 18 میلیارد دلار اشاره کرده بود.
[476] مأخذ 88، ص 97، به نقل از بولتن خبرگزاری پارس، شماره 213، 27 / 7 / 1356، ص 2.
[477] نلسون راکفلر، معاون رئیس جمهور پیشین امریکا، از حزب جمهوری‌خواه، به هنگام ترک تهران با حمایت از فروش رادار به ایران گفت: «تحول این هواپیماها به ایران به عهده‌ی امریکاست و قدرت نظامی ایران یکی از عوامل مهم ثبات منطقه است.» راکفلر به خبرگزاری پارس گفت: «تردیدی ندارم که استحکام و قدرت نظامی ایران، یکی از عوامل مهم در تأمین ثبات و صلح در این قسمت از جهان است و کمک به ایران، کمک به امریکاست و افزایش قدرت ایران افزایش قدرت امریکاست و ما با هم صلح را حفظ می‌کنیم.»
(روزشمار انقلاب اسلامی، جلد دوم، ص 95، روزنامه‌ی آیندگان، 26 / 7 / 1356، ص 1).
[478] مأخذ 88، ص 66، به نقل از بولتن خبرگزاری پارس، شماره 191، 5 / 7 / 1356، ص 6.
[479] مأخذ 21، ص 107.
[480] مأخذ 21، ص 126.
[481] مأخذ 88، ص 413، به نقل از خبرگزاری پارس، شماره 131، 7 / 5 / 1356، ص 1.
[482] مأخذ 88، ص 229 - 228.
[483] شاه در مصاحبه با یو.اس. نیوز اند ورلد ریپورت در 28 ژوئن 1978 گفته است: کسی نمی‌تواند مرا سرنگون کند. من پشتیبانی ارتش 700 هزار نفری را به دنبال خود دارم... من مهار قدرت را در دست دارم. (روزشمار انقلاب اسلامی 1 / 7 / 56 تا 29 / 12 / 56، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، حوزه‌ی هنری، تهران 1377، ص 8).
[484] ژیستکار دستن، رئیس جمهور پیشین فرانسه، طی مصاحبه‌ای گفته است: «تنها کشوری که در گوادلوپ زنگ خاتمه‌ی حکومت شاه را به صدا درآورد امریکا بود. رئیس جمهور امریکا گفت: امیدی به بقای حکومت شاه نیست و برقراری یک رژیم نظامی در ایران پیش‌بینی می‌شود.»
(روزنامه‌ی توس، دوشنبه 23 / 6 / 1377، ص 6).
[485] مأخذ 21، ص 161.
[486] مأخذ 61، ص 180.
[487] آنتونی کردزمن، تهدید ایران و عراق از شمال خلیج فارس، منتشر نشده، ص 51 - 50.
[488] محمدعلی امامی، «بحران عراق: بررسی دیدگاه‌های امریکا»، ماهنامه تحلیل و رویدادها نشریه دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، شماره‌ی 121، آذر و دی‌ماه 1377، ص 5.
[489] آشتین باخ، «نقش جامعه‌ی اروپا در جنگ ایران و عراق»، بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، دبیرخانه‌ی کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع، تهران، 1368، جلد اول، ص 263 - 262.
[490] مجید بزرگمهری، «روابط ایران و فرانسه در دهه‌ی اول انقلاب اسلامی»، مجله اطلاعات سیاسی - اقتصادی، شماره 112 - 111، ص 41.
[491] همان، ص 41.
[492] محسن میردامادی، رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس، در مصاحبه با روزنامه‌ی همشهری با اشاره به تلاش عراق برای تقویت و قدرت دفاعی خود و دستیابی به سلاح هسته‌ای گفت: «در سال 1975 صدام درست یک روز پیش از امضای قرارداد با ایران به فرانسه رفت و نخستین قرارداد همکاری هسته‌ای بین عراق و فرانسه امضا شد و عراقی‌ها 65 کیلوگرم اورانیوم غنی شده از فرانسه تحویل گرفتند. (روزنامه‌ی همشهری، 5 / 9 / 1380، ص 23).
[493] همان، ص 40.
[494] مأخذ 100، ص 410 - 409.
[495] مأخذ 32، ص 93.
[496] مأخذ 145، ص 41.
[497] مأخذ 32، ص 93.
[498] مأخذ 61، ص 181.
[499] مأخذ 142، ص 51 - 50.
[500] مأخذ 32، ص 88 - 87.
[501] رابرت پس هالس و مایکل جی رمز، «تجدید نبرد در خلیج فارس»، فصل‌نامه‌ی جهان سوم، ترجمه‌ی خبرگزاری جمهوری اسلامی، 21 / 11 / 1364، ویژه‌نامه‌ی بررسی جنگ تحمیلی و بحران خلیج فارس، معاونت سیاسی ستاد کل سپاه، مهر 1366، ص 54.
[502] مأخذ 61، ص 182 - 181.
[503] مأخذ 61، ص 181.
[504] مأخذ 24، ص 71.
[505] مأخذ 130، ص 27، سخنرانی صدام، 29 ژوئن 1986(8 / 4 / 1365).
[506] همان.
[507] صلاح عمر علی، «گفت‌وگو با شبکه الجزیره»، ترجمه‌ی یوسف علیخانی، روزنامه‌ی انتخاب، 18 / 4 / 1379، ص 5.
[508] همان.
[509] مأخذ 88، ص 14.
[510] اسناد لانه‌ی جاسوسی امریکا، شماره‌ی 19: امریکا حامی اشغالگران قدس، سند شماره‌ی 3 (درباره‌ی منابع و روش‌های اطلاعاتی در خاورمیانه)، 21 / 6 / 1358، ص 47.
[511] همان، ص 48.
[512] مأخذ 43، ص 6.
[513] مأخذ 43، ص 68.
[514] مأخذ 29، ص 42.
[515] مأخذ 43، ص 68.
[516] مأخذ 29، ص 42.
[517] برابر گزارش آنتونی سمسون در کتاب بازار اسلحه (ص 258 - 254) در حدفاصل سال 1976 - 1970 تنها تسلیحات وارداتی ایران از امریکا به ترتیب سال عبارت است از:
سال: 1970، هزار دلار: 113081
سال: 1971، هزار دلار: 397563
سال: 1972، هزار دلار: 522128سال: 1973، هزار دلار: 2138143
سال: 1974، هزار دلار: 4280256
سال: 1975 هزار دلار: 2570296
سال: 1976 هزار دلار: 1301287.
[518] مأخذ 95، ص 475.
[519] مأخذ 88، ص 5.
[520] مأخذ 43، ص 11.
[521] مأخذ 43، ص 12 - 11.
[522] کردزمن در کتاب خود نوشته است: واردات جنگ‌افزار عراق در سال‌های حدفاصل انعقاد قرارداد 1975 الجزایر تا پیروزی انقلاب اسلامی 50% کمتر از ایران بوده است؛ ولی از سال 1356 با گسترش دامنه‌ی فعالیت‌های نهضتی، واردات ایران و عراق برابر و اندکی عراق افزون‌تر بود. در سال 1357، واردات اسلحه‌ی عراق معادل ایران بود و در سال اول جنگ واردات عراق به 6 برابر ایران افزایش یافت و در طول جنگ به طور میانگین واردات عراق 4 برابر ایران بود. (درس‌هایی از جنگ مدرن، جلد دوم: جنگ ایران و عراق، ص 63 و 64).
[523] مأخذ 95، ص 465.
[524] مأخذ 95، ص 466.
[525] مأخذ 88، ص 177، به نقل از مجله‌ی خواندنی‌ها، شماره‌ی 9، ص 35، مصاحبه‌ی شاه با بورجگریو سردبیر مجله‌ی نیوزویک.
[526] مأخذ 43، ص 11.
[527] مأخذ 88، ص 96، روز 27 / 1 / 1356.
[528] مأخذ 88، ص 125 - 124.
[529] مأخذ 88، ص 132.
[530] مأخذ 88، ص 246، روز 24 / 3 / 1356.
[531] مأخذ 88، ص 33، به نقل از بولتن خبرگزاری پارس، شماره 107، 14 / 4 / 1356، ص 1.
[532] مأخذ 88، ص 341.
[533] مأخذ 88، ص 364، به نقل از بولتن خبرگزاری پارس، شماره 117، 24 / 4 / 1365، ص 14.
[534] مأخذ 88، ص 427.
[535] مأخذ 88، ص 427، به نقل از روزنامه‌ی آیندگان، 11 / 5 / 1356، ص 4.
[536] مأخذ 88، ص 271، به نقل از بولتن خبرگزاری پارس، شماره 148، 24 / 5 / 1356، ص 4.
[537] مأخذ 57، ص 129 - 128.
[538] مأخذ 57، ص 130 - 129.
[539] دفتر حقوقی وزارت خارجه، تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، بهمن 1361، شرکت افست، ص 4.
[540] معاونت فرهنگی و تبلیغات جنگ ستاد فرماندهی کل قوا، حماسه مقاومت، زمستان 1369، جلد دوم، ص 171، ملاقات 26 / 8 / 1356.
[541] وفیق سامرایی در مصاحبه با مجله الحیات، فرماندهی نصر، 26 / 1 / 77، ص 2.
[542] مأخذ 57، ص 131.
[543] مأخذ 88، ص 675، به نقل از بولتن خبرگزاری پارس، شماره 348، 12 / 12 / 1356، ص 7.
[544] مأخذ 88، ص 691، به نقل از بولتن خبرگزاری پارس، شماره 350، 14 / 12 / 1356، ص 12.
[545] مأخذ 57، ص 130.
[546] وفیق سامرایی، ویرانی دروازه شرقی، ترجمه‌ی عدنان قارونی، مرکز فرهنگی سپاه، تهران، 1377، ص 39.
[547] مأخذ 57، ص 132 - 131.
[548] مأخذ 95، ص 505 - 504.
[549] مأخذ 193، ص 2.
[550] حسن روحانی، سخنرانی در جمع ائمه جمعه کشور در تاریخ 17 / 7 / 1380، نشریه‌ی راهبرد، مرکز تحقیقات استراتژیک، پاییز 1380، شماره‌ی 21، ص 52 - 7.
[551] تحلیل و نظریه‌پردازی پیرامون علت وقوع انقلاب اسلامی و پیروزی آن و سقوط رژیم شاه تاکنون در ابعاد گوناگون و با رویکردهای متفاوت بررسی شده است. از دیدگاه جامعه‌شناختی، بر تأثیر مدرنیزاسیون و رویارویی سنت و تجدد در جامعه‌ی ایران و نقش دین و روحانیت در بسیج آن تأکید می‌شود. از دیدگاه سیاسی و امنیتی نیز، ناتوانی و تردید رژیم شاه برای به کارگیری زور و سرکوب جنبش در مراحل ابتدایی آن مورد بحث قرار می‌گیرد و از دیدگاه اقتصادی، افزایش قیمت نفت و تأثیر آن در افزایش خرید تجهیزات نظامی ایران از امریکا و تشدید وابستگی شاه به امریکا بررسی و دیگر دیدگاه‌ها نیز، به طور جداگانه تجزیه و تحلیل می‌شوند. در اینجا بر پیروزی انقلاب با سقوط شاه و ظهور روندهای جدید در نتیجه‌ی برداشت‌هاو مواضع متفاوت، تأکید می‌شود.
[552] زبیگنیو برژینسکی، قدرت و اصول (خاطرات برژینسکی)، ترجمه‌ی مرضیه ساقیان، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران 1376، چاپ اول، ص 469.
[553] هادی نخعی و حسین یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب اول: پیدایش نظام جدید، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، تهران، اسفند 1375، ص 677، روزشمار 27 / 1 / 1358.
[554] کنت. آر. تیمرمن، سوداگری مرگ، ترجمه‌ی احمد تدین، مؤسسه‌ی خدمات فرهنگی رسا، تهران، 1373، ص 161.
[555] مأخذ 3.
[556] مأخذ 744 - 743،3، روزشمار 2 / 2 / 1358.
[557] مرتضی منطقی، نگاهی به 8 سال جنگ تبلیغاتی، گروه علوم انسانی دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی، انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران، 1372، ص 91 - 90.
[558] فردهالیدی، عربستان بی‌سلاطین، ترجمه بهرام افراسیابی، انتشارات روزبهان، پاییز 1360، ضمیمه‌ی کتاب، ص 326.
[559] همان، ص 327.
[560] همان، ص 328.
[561] غلامرضا ثانی‌نژاد، «ریشه‌یابی تهاجم عراق به ایران، جنگ تحمیلی»، مجموع مقالات، دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران، تهران، 1373، ص 215.
[562] همان، ص 215.
[563] همان، ص 486.
[564] معاونت فرهنگی و تبلیغات جنگ ستاد فرماندهی کل قوا، حماسه‌ی مقاومت، زمستان 1369، جلد دوم، ص 172.
[565] همان.
[566] مأخذ 3، ص 593، روزشمار 17 / 1 / 1358.
[567] مأخذ 3، ص 211، روزشمار 5 / 12 / 1357.
[568] مأخذ 3، ص 76، روزشمار 22 / 11 / 1357.
[569] مأخذ 3، ص 567، روزشمار 14 / 1 / 1358.
[570] باری روبین،جنگ قدرت‌ها در ایران، انتشارات آشتیانی، تهران، خرداد 1363، ص 180.
[571] ابراهیم متقی، تحولات سیاسی خارجی امریکا، مداخله‌گرایی و گسترش 1945 - 1997، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، 1376، ص 75.
[572] علی‌اصغر مهرابی، «به سوی برقراری یک رژیم امنیتی در منطقه خلیج فارس» ماهنامه‌ی تحلیل و رویدادها، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، اسفند 77، شماره‌ی 123، ص 11.
[573] مأخذ 4، ص 161.
[574] مأخذ 4، ص 161.
[575] مأخذ 3، ص 743، روزشمار 2 / 2 / 1358.
[576] مأخذ 3، ص 115، روزشمار 24 / 11 / 1357.
[577] مأخذ 3، ص 129، روزشمار 25 / 11 / 1357.
[578] مأخذ 3، ص 184، روزشمار 2 / 12 / 1357.
[579] مأخذ 3، ص 129، روزشمار 25 / 11 / 1357.
[580] مأخذ 3، ص 115، روزشمار 24 / 11 / 1357.
[581] مأخذ 3، ص 211، روزشمار 5 / 12 / 1357.
[582] مأخذ 3، ص 292، روزشمار 14 / 12 / 1357.
[583] مأخذ 3، ص 93، روزشمار 23 / 11 / 1357.
[584] مأخذ 3، ص 151، روزشمار 29 / 11 / 1357.
[585] علی‌اکبر محتشمی‌پور، مصاحبه‌ی اختصاصی با نویسنده، 3 / 12 / 1377.
[586] مأخذ 3، ص 94 - 93، روزشمار 23 / 11 / 1357.
[587] مأخذ 3، ص 160، روزشمار 29 / 11 / 1357.
[588] مأخذ 3، ص 160، روزشمار29 / 11 / 1357.
[589] یان‌بلک و بنی‌موریس، جنگ‌های نهانی اسرائیل، ترجمه جمشید زنگنه، نشر فرهنگ، چاپ تهران، 1372، ص 403.
[590] مأخذ 3، ص 152، روزشمار 29 / 11 / 1357.
[591] بازرگان، پس از نخست‌وزیری در تاریخ 20 بهمن سال 1357 و 48 ساعت قبل از پیروزی انقلاب در اولین پیام خود در دانشگاه تهران خطوط اصلی و وظایف دولت موقت را اعلام کرد:
1 - احراز و انتقال قدرت
2 - ارائه و اثبات حقانیت (همان رفراندوم)
3 - احیاء و اداره و اصلاح مملکت
4 - انتخاب مجلس مؤسسان و ارجاع به آراء عمومی برای تدوین و تصویب قانون اساسی جدید.
5 - انتخابات مجلس شورای ملی
6 - استعفاء و تحویل کار به رئیس جمهور و به دولت رسمی بعدی.
(عبدالعلی بازرگان، مسائل و مشکلات نخستین سال انقلاب از زبان مهندس بازرگان، چاپ دوم، بهار 1362، ص 77).
[592] اعلام بیطرفی ارتش، حاصل جلسه‌ی شورای فرماندهی ارتش با حضور 27 تن از فرماندهان، معاونان، رؤسا و مسئولان سازمان‌های نیروهای مسلح بود. (پیدایش نظام جدید، ص 57 - 55). برژینسکی، مشاور امنیتی کارتر، درباره‌ی جلسه اضطراری کاخ سفید در یادداشت‌های خود نوشت: سه راه حل بررسی کردیم: اول، اینکه از فرماندهان نظامی بخواهیم با مهدی بازرگان به جای بختیار کنار بیایند. دوم، اینکه از ارتش بخواهیم در جریان انتقال قدرت، خود را کنار بکشد و در پادگان‌های خود به حال آماده بمانند. سوم، اگر فرماندهان نظامی توانایی دست زدن به کودتا و کنترل اوضاع را در این گیر و دار داشته باشند از آنها بخواهیم دست به کار شوند. (پیدایش نظام جدید، ص 72 - 69). مهندس بازرگان، بعدها در مصاحبه با رادیو بی. بی. سی درباره‌ی بیطرفی ارتش در روز 22 بهمن 1357 گفت: «ما بیطرفی می‌خواستیم، یعنی قول و قرار و ترتیبی بود که از طرف تیمسار مقدم داده شده بود و یک طرف قضیه را هم من مستقیما اطلاع ندادم، ولی یک طرف قضیه هم خود امریکایی‌ها بودند که آنها هم می‌خواستند ارتش در این جریان برکنار باشد و انقلاب ایران بدون خونریزی و بدون فاجعه صورت بگیرد، ما هم همین را می‌خواستیم که آنها ممانعتی با مسلسل یا تانک از اجتماعات مردم نکنند، خونریزی از مردم نشود و بعد هم این انقلاب با حداقل آشوب و آشفتگی و خرابی صورت بگیرد.» (پیدایش نظام جدید، ص 61) (هادی نخعی و حسین یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد 1: پیدایش نظام جدید، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، تهران، سال 1375، روزشمار 22 / 11 / 1357).
[593] عبدالعلی بازرگان، مسائل و مشکلات نخستین سال انقلاب از زبان مهندس بازرگان، چاپ دوم، تهران، بهار 1362، ص 84.
[594] مأخذ 3، ص 357، روزشمار 24 / 12 / 1357.
[595] مأخذ 3، ص 653 - 652، روزشمار 24 / 1 / 1358، سخنرانی جلال‌الدین فارسی در نقد سیاست خارجی دولت موقت.
[596] مأخذ 3، ص 243، روزشمار 9 / 12 / 1357.
[597] مأخذ 3، ص 689 - 688، روزشمار 28 / 1 / 1358.
[598] براساس نوشته‌ی شهید چمران درباره‌ی سقوط پادگان مهاباد، ماوقع چنین بوده است: «در تاریخ 1 / 12 / 1357، فقط 8 روز پس از پیروزی انقلاب، توطئه‌گران پادگان ارتشی مهاباد را محاصره می‌کنند. در همان روز، داریوش فروهر و بعضی مسئولان دیگر دولتی، برای مذاکره و جست‌وجوی راه‌حل‌های مناسب به مهاباد آمده بودند و از داخل پادگان حتی یک گلوله هم به سمت خارج شلیک نمی‌شود؛ ولی توطئه‌گران عده‌ای از افسران و سربازان را می‌کشند یا مجروح می‌کنند یا به زندان می‌اندازند و همه سلاح‌های پادگان را به غارت می‌برند که بین آنها 18 دستگاه تانک، 36 قبضه توپ سنگین و هزاران قطعه سلاح بود و همه‌ی پادگان را آتش می‌زنند.»
(پیدایش نظام جدید، روزشمار 1 / 12 / 1357، ص 165).
[599] مأخذ 3، ص 112، روزشمار 24 / 11 / 1357.
[600] مأخذ 3، ص 404، روزشمار 29 / 12 / 1357.
[601] مأخذ 3، ص 253، روزشمار 10 / 12 / 1357.
[602] مأخذ 3، ص 648، روزشمار 24 / 1 / 1358.
[603] مأخذ 3، ص 648، روزشمار 24 / 1 / 1358.
[604] نیک‌اندیش، مصاحبه اختصاصی با نویسنده به نقل از خبرنگار اشپیگل (پیتر شالاتون)، 21 / 7 / 1378.
[605] محسن رضایی (فرمانده سابق سپاه پاسداران)، مصاحبه با روزنامه‌ی کیهان، 19 / 11 / 1378، ص 8.
[606] مأخذ 3، ص 94، روزشمار 23 / 11 / 1357.
[607] مأخذ 3، ص 305، روزشمار 16 / 12 / 1357.
[608] مأخذ 3، ص 284، روزشمار 14 / 12 / 1357.
[609] برای اطلاع بیش‌تر نگاه کنید به خرمشهر در جنگ طولانی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، 1375.
[610] مأخذ 3، ص 753، روزشمار 3 / 2 / 1358.
[611] آنتونی کردزمن و آبراهام آر. واگنر، درس‌هایی از جنگ مدرن، جلد دوم: جنگ ایران و عراق، ترجمه‌ی حسین یکتا، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، منتشر نشده، ص 44.
[612] مأخذ 3، ص 233 - 232، روزشمار 8 / 12 / 1357.
[613] معاونت فرهنگی و تبلیغات ستاد فرماندهی کل قوا، حماسه مقاومت، زمستان 1369، ص 79 - 78، فهرست تجاوزات رژیم عراق از 13 / 11 / 1358 تا 31 / 1 / 1359.
[614] همان، ص 79.
[615] مهدی انصاری و محمد درودیان و هادی نخعی، خرمشهر در جنگ طولانی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، تهران، 1375، ص 115 - 110.
[616] مأخذ 3، ص 716، روزشمار 30 / 1 / 1358.
[617] مأخذ 3، ص 223، روزشمار 7 / 12 / 1357.
[618] مأخذ 3، ص 702، روزشمار 29 / 1 / 1358.
[619] مأخذ 3، ص 591، روزشمار 17 / 1 / 1358.
[620] مأخذ 3، ص 702، روزشمار 29 / 1 / 1358.
[621] مأخذ 3، ص 159،روزشمار 30 / 11 / 1357.
[622] مأخذ 3،ص 159، روزشمار 30 / 11 / 1357.
[623] مأخذ 3، ص 142، روزشمار 28 / 11 / 1357.
[624] در اطلاعیه‌ی وزارت خارجه درباره‌ی قطع رابطه با اسرائیل آمده است: «با الهام از انقلاب راستین مردم ایران چون قطع هر نوع رابطه و همکاری با دولت اسرائیل و حمایت از خلق فلسطین از اصول اساسی سیاست خارجی حکومت موقت انقلاب است به منظور پایان دادن به روابط آشکار و پنهان رژیم سابق این تصمیم گرفته شد.» (پیدایش نظام جدید، روزشمار 30 / 11 / 1357،ص 160 - 159).
[625] مأخذ 3، ص 160 - 159، روزشمار 30 / 11 / 1357.
[626] روح‌الله کارگر رمضانی، چارچوب تحلیلی برای سیاست خارجی جمهوری اسلامی، ترجمه علیرضا طیب، نشر نی، تهران، 1380، ص 61 - 60.
[627] مأخذ 3، ص 832 - 831، روزشمار 1 / 2 / 1358.
[628] جرج فریدمن بنیانگذار مؤسسه‌ی استراتفور، بر این باور است که حالتی که هر جنگی در آن انجام گرفته و پایان می‌یابد زیربنای کشمکش بعدی خواهد بود. هیچ جنگی نیست که به همه‌ی جنگ‌ها پایان بخشید و کشمکش و جنگ بخش مستمری از وضعیت انسان‌ها است. («مقاله بهای ژئوپلتیک جنگ،» ترجمه حسن نورانی، ماهنامه‌ی آفتاب، مهر 1380، شماره‌ی 8، ص 62).
[629] کیث مک لکلان، «تحلیل خطرات جنگ، اختلافات ایران و عراق 1979 - 80«،بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، دبیرخانه‌ی کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع،تهران،1368، جلد دوم، ص 136.
[630] دبیرخانه موقت عملیات روانی نخست‌وزیری، بررسی تبلیغات عراق از فاو تا فاو، دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی، سال 1368، ص 17 - 16، به نقل از روزنامه‌ی الثوره، چاپ عراق، سخنرانی صدام، 22 / 2 / 1366.
[631] همان، ص 17 - 16.
[632] همان، ص 17 - 16.
[633] خالد حسین النقیب، حزب بعث و جنگ، ترجمه‌ی محمد حسین زوار کعبه، انتشارات حوزه‌ی هنری، تهران، 1368، جلد اول، ص 135.
[634] برداشت اولیه‌ی عراق از تحولات ایران و نقش جریان‌های راست سلطنت‌طلب با تکیه بر ارتش در رفتار عراق بی‌تأثیر نبوده است. پذیرش بختیار، پالیزبان و اویسی در داخل عراق براساس همین محاسبات صورت گرفت. علاوه بر این، اطلاعات این اشخاص و جریان‌ها نیز در تصورات عراقی‌ها تأثیر گذاشته است.
[635] مأخذ 3، ص 368 - 367، روزشمار 26 / 12 / 1357.
[636] انتشار اخبار این جلسات محرمانه در محافل خبری بیروت احتمالا به دلیل وجود گرایش‌های مختلف در درون حزب بعث عراق و اختلاف‌نظر درباره‌ی برخورد با انقلاب ایران و نقش جدید منطقه‌ای عراق به سود منافع غرب بوده است. چنان که با روی کار آمدن صدام تصفیه‌ی نسبتا شدیدی در حزب بعث صورت گرفت.
[637] وفیق سامرایی، ویرانی دروازه شرقی، ترجمه‌ی عدنان قارونی، مرکز فرهنگی سپاه، تهران 1377، ص 48.
[638] مأخذ 3، ص 129.
[639] مأخذ 3، ص 144.
[640] مأخذ 3، ص 628، روزشمار 21 / 1 / 1358.
[641] وفیق سامرایی، در کتاب خود نوشته است که تنش‌های قبلی میان عراق و رهبری انقلاب ایران سبب شده بود پاسخ امام به تبرک حسن البکر سرد و غیردوستانه باشد.
(ویرانی دروازه شرقی، ص 48).
[642] سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، صحیفه نور (رهنمودهای امام خمینی)، جلد ششم، ص 41، 31 / 1 / 1358.
[643] مأخذ 3، ص 720، روزشمار 30 / 1 / 1358.
[644] حجت‌الاسلام دعایی، سفیر وقت ایران در عراق، که پیش از انقلاب نیز در این کشور حضور داشت و به فعالیت‌های سیاسی - فرهنگی بر علیه رژیم شاه مشغول بود در مصاحبه‌ای اختصاصی با نویسنده از تشکیل قرارگاهی در بصره برای سازماندهی فعالیت‌ها در ایران و حتی آمادگی برای جنگ، صحبت کرد. (مصاحبه‌ی اختصاصی، پاییز 1378).
[645] مأخذ 77، ص 133.
[646] سردار غلامعلی رشید، در حاشیه‌ی متن کتاب نوشته است: در مرز بین دهلران تا فکه، عراقی‌ها در 2 نقطه یکی در پاسگاه بجلیه، مقابل موسیان، و یکی در پاسگاه فکه در عراق، سلاح توزیع می‌کردند و هر فرد ضد انقلابی که نفوذی در عشیره‌ی خود داشت هدایت می‌شد و ماشینی (وانت) پر از سلاح و مهمات به او می‌دادند که اینجانب در دزفول و اندیمشک برای جمع‌آوری آن اقدام می‌کردم.
[647] مأخذ 3، ص 349، روزشمار 23 / 12 / 1357.
[648] مأخذ 3، ص 320، روزشمار 19 / 12 / 1357.
[649] مأخذ 3، ص 311 - 310، روزشمار 17 / 12 / 1357.
[650] ب. کیا، ارتش تاریکی، مرکز ترجمه و نشر کتاب، تهران، بهار 1376، ص 131.
[651] همان.
[652] همان، ص 134.
[653] همان، ص 126.
[654] مأخذ 3، ص 304، روزشمار 16 / 12 / 1357.
[655] مأخذ 3، ص 609 - 608، روزشمار 19 / 1 / 1358.
[656] مأخذ 3، ص 721 - 720، روزشمار 30 / 1 / 1358.
[657] وفیق سامرایی در مصاحبه با روزنامه الحیات، روزنامه‌ی اطلاعات، 5 / 8 / 1376، ص 12.
[658] مأخذ 80، ص 142.
[659] مأخذ 77، ص 149.
[660] مأخذ 80، ص 63.
[661] وفیق سامرایی در مصاحبه با الحیات، بولتن خبرهای عراق، فرماندهی قرارگاه نصر، ص 5، 26 / 1 / 1377.
[662] مأخذ 61، ص 90 - 88.
[663] مأخذ 77، ص 141.
[664] اصغرجعفری ولدانی، بررسی تاریخی ریشه‌های اختلافات ایران و عراق، دفتر مطالعات سیاسی بین‌المللی، تهران، 1367، ص 505.
[665] مأخذ 57، ص 33.
[666] مأخذ 57، ص 47 - 46.
[667] حسین یکتا، مقاله «انقلاب اسلامی، جنگ تحمیلی و نظام بین‌المللی،» مجموعه مقالات،» دفتر بررسی‌های سیاسی، بهار 1376، ص 19 - 18.
[668] محمدعلی امامی، «بحران عراق، بررسی دیدگاه‌های امریکا»، بولتن ماهنامه‌ی دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، آذر و دی‌ماه 1377، شماره‌ی 121، ص 5.
[669] رابرت پس هالس و مایکل جی رمز، مقاله «تجدید نبرد در خلیج فارس»، فصل‌نامه‌ی جهان سوم، 1986، ترجمه‌ی خبرگزاری جمهوری اسلامی، 21 / 11 / 1364، ویژه‌نامه‌ی جنگ تحمیلی و بحران خلیج فارس، معاونت سیاسی ستاد کل سپاه، مهر 1366، ص 54.
[670] مأخذ 3، ص 353 - 352، روزشمار 23 / 12 / 1357.
[671] کمیته مرکزی حزب کمونیست عراق در تاریخ 3 / 2 / 1358 طی تلگرافی به امام خمینی ضمن تبریک پیروزی انقلاب اسلامی یادآور شد: ما پیروزی مردم ایران را، که رابطه‌ی همسایگی، تاریخی و برادرانه‌ای با آنها داریم، به مثابه‌ی پیروزی بزرگ خلق خود و نهضت آزادی‌بخش ملی عرب و خلق‌های خاورمیانه و همه‌ی نیروهای مترقی سراسر جهان و در عین حال، شکست بزرگ امپریالیسم، ارتجاع و صهیونیسم تلقی می‌کنیم. (پیدایش نظام جدید، ص 757).
[672] همان.
[673] بعدها نیکسون، رئیس جمهور پیشین امریکا، با توجه به موضع‌گیری عراق علیه روس‌ها طی تحلیلی نوشت: «کشور عراق در اولویت و مزیت سیاسی منطقه‌ی خلیج فارس قرار داد و با اینکه رژیم مطلقه و تندروی عراق ضد امریکایی است؛ ولی به هیچ وجه تحمل حضور روس‌ها را در منطقه‌ی خلیج فارس نداشته است و در نتیجه امکان تجدیدنظر در خط مشی و موضع گذشته این کشور وجود دارد. (مقاله‌ی بحران عراق، بررسی دیدگاه‌های امریکا، ص 5).
[674] مأخذ 3، ص 638، روزشمار 22 / 1 / 1358.
[675] همان.
[676] مأخذ 3، ص 628، روزشمار 21 / 1 / 1358.
[677] مأخذ 3، ص 333 - 332، روزشمار 21 / 12 / 1357.
[678] مأخذ 61، ص 90 - 89.
[679] همان.
[680] مأخذ 73، ص 136.
[681] کلادیارات، «مذهب و استراتژی در جنگ ایران و عراق، فصل‌نامه‌ی جهان سوم، اکتبر 1985؛ نقل در کتاب اصغر جعفری ولدانی، بررسی تاریخی ریشه‌های اختلاف ایران و عراق، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران 1367، ص 505 - 504.
[682] علی سعید در کتاب روایت دیکتاتوری در تاریخ معاصر عراق نوشته است: «تنها 5 روز پس از دستیابی صدام به مسند قدرت، در جلسه‌ی فوق‌العاده‌ی ناحیه‌ای حزب بعث، که به ریاست او تشکیل شد، (22 ژوئیه‌ی 1979 در تالار الخلد بغداد) کشف توطئه‌ی جدید برای براندازی تشریح شد. عده‌ای دستگیر شده بودند که 5 تن از آنها جزو شورای رهبری انقلاب بودند و سوریه به مشارکت در این توطئه متهم شد. در روند جدید، صدام کلیه‌ی دوستان و اطرافیان البکر را پس از حذف حسن البکر از صحنه‌ی قدرت حذف کرد و تیم جدیدی را مستقر کرد. (ترجمه‌ی مهرداد آزاد، حوزه‌ی هنری، 1373، ص 223).
[683] مأخذ 80، ص 77.
[684] مأخذ 97.
[685] علی‌اکبر ولایتی، تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1376، ص 54 - 53.
[686] حسین یکتا، «مقاله تحرکات سیاسی و نظامی عراق علیه ایران قبل از وقوع جنگ»، ص 19.
[687] مأخذ 61، ص 98.
[688] معاونت فرهنگی و تبلیغات ستاد فرماندهی کل قوا، حماسه مقاومت، جلد اول، تهران، 1368، ص 39.
[689] مأخذ 79، ص 6.
[690] مأخذ 79، ص 4.
[691] مأخذ 122، ص 51.
[692] آقای یزدی می‌گفت: «صدام در این جلسه در حالی که سیگار برگ بر لب داشت و پای خود را روی هم انداخت و بر روی مبل لم داده بود از موضع متکبرانه با ما سخن می‌گفت که پاسخ وی را دادیم. به آقای یزدی یادآوری شد: «با توجه به انتقادی که شما نسبت به برخی از مواضع ایران و شعارهای تند دارید، آنچه که شما به صدام گفته‌اید که همین گونه است» که ایشان پاسخی نداد و تأیید کرد.
[693] ابراهیم یزدی، مصاحبه اختصاصی با نویسنده، 3 / 8 / 1378.
[694] کارتر در این زمینه گفت: «نفوذ امریکا در اطراف و اکناف جهان در سال‌های اخیر افزایش یافته؛ اما تغییر رژیم در ایران باعث سرخوردگی دولت وی شده است.» (پیدایش نظام جدید، روزشمار 11 / 1 / 1358، ص 534).
[695] کارتر درباره‌ی مسائل ایران می‌گوید: ما نه میل داشتیم و نه می‌توانستیم رژیم شاه را برخلاف میل مردم ایران برای همیشه حفظ کنیم. انقلاب ایران انقلابی راستین بود. (پیدایش نظام جدید، روزشمار 11 / 1 / 1358، ص 534).
[696] مأخذ 3، ص 279، روزشمار 13 / 12 / 1357.
[697] مأخذ 3، ص 92، روزشمار 23 / 11 / 1357.
[698] مأخذ 3، ص 733 - 732، روزشمار 1 / 2 / 1358.
[699] مأخذ 3، ص 702، روزشمار 29 / 1 / 1358.
[700] همان.
[701] مأخذ 20، ص 181.
[702] مأخذ 3، ص 184 - 183، روزشمار 2 / 12 / 1357.
[703] مأخذ 3، ص 496 - 495، روزشمار 19 / 1 / 1358.
[704] مأخذ 3، ص 783، روزشمار 5 / 2 / 1358.
[705] برژینسکی، قدرت و اصول، ترجمه مرضیه ساقیان، دفتر،1379، ص 496.
[706] همان، ص 472.
[707] کارتر در پاسخ به انتقاداتی که مبنی بر تلاش ناکافی او برای نجات شاه به وی وارد شده بود گفت: آنهایی که ادعا می‌کنند امریکا می‌توانست با دخالت مستقیم خود جریان حوادث را تغییر دهد درباره‌ی واقعیات ایران اشتباه می‌کنند. (پیدایش نظام جدید، ص 183).
[708] گری‌سیک، گفت‌وگو از بیژن خواجه پورخویی، فصل‌نامه‌ی گفت‌وگو، تابستان 1376، شماره‌ی 16، ص 71 - 69.
[709] مأخذ 3، ص 248 - 247، روزشمار 9 / 12 / 1357.
[710] مأخذ 3، ص 619 - 618، روزشمار 20 / 1 / 1358.
[711] برژنف در پاسخ به اظهارات جیمی کارتر اعلام کرد: «مداخله در امور ایران اقدامی علیه مصالح امنیت ملی شوروی تلقی می‌شود.» گرومیکو، وزیر خارجه‌ی وقت شوروی نیز، گفت: «دخالت در حقوق حاکمیت این کشور و در امور داخلی آن تحت هیچ عذر و بهانه‌ای مجاز نیست. (پیدایش نظام جدید، روزشمار 2 / 12 / 1357، ص 184).
[712] مأخذ 3، ص 171 - 170، روزشمار 1 / 12 / 1358.
[713] مأخذ 3، ص 224 - 223، روزشمار 7 / 12 / 1357.
[714] همان.
[715] وابسته‌ی نظامی سفارت شوروی سابق در ایران، پیرو شایعه‌ی اعزام ناو امریکا به منطقه، در ملاقات با مسئولان ستاد مشترک ارتش اعلام کرد: «این اقدام دولت شوروی را نگران کرده است و مأموریت دارم که رسما اعلام کنم. چنانچه ناوگان امریکا در سواحل ایران نیرو پیاده کند، امنیت مرزهای جنوبی اتحاد شوروی به مخاطره خواهد افتاد و لذا اتحاد شوروی هر اقدامی که لازم باشد، اعمال خواهد کرد.» (پیدایش نظام جدید، روزشمار 25 / 11 / 1357، ص 128).
[716] مأخذ 3، ص 306، روزشمار 16 / 12 / 1357.
[717] مأخذ 3، ص 619 - 618، روزشمار 20 / 1 / 1358.
[718] مأخذ 3، ص 655، روزشمار 24 / 1 / 1358.
[719] مأخذ 3، ص 691، روزشمار 28 / 1 / 1358.
[720] مأخذ 3، ص 676، روزشمار 27 / 1 / 1358.
[721] مأخذ 3، ص 322 - 321، روزشمار 19 / 12 / 1357.
[722] اسناد لانه‌ی جاسوسی، شماره‌ی 19، امریکا حامی اشغالگران قدس، سند شماره‌ی 3، 21 / 6 / 1358، ص 47.
[723] همان، ص 48.
[724] همان، ص 49 - 48.
[725] اسناد لانه‌ی جاسوسی، جلد 68، توهم براندازی، ص 3، 10 / 6 / 1358.
[726] همان، ص 4 - 3.
[727] همان، ص 76 - 75، 15 / 6 / 1358.
[728] مأخذ 14، ص 176، از سفارت امریکا در آنکارا به وزارت خارجه امریکا در واشنگتن، 19 ژوئن 1979، ص 82.
[729] ابراهیم یزدی، مصاحبه‌ی اختصاصی با نویسنده، 3 / 8 / 1378.
[730] مأخذ 79، ص 5.
[731] ریموند کوهن، قواعد بازی در سیاست بین‌المللی، ترجمه‌ی مصطفی شیشه‌چی، نشر سفیر، تهران، 1370، ص 234.
[732] اولیور روی، «اتحاد جماهیر شوروی، افغانستان و خلیج فارس»، بازشناسی جنبه‌های تجاوز دفاع، دبیرخانه‌ی کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع، تهران، 1368، جلد اول، ص 284 - 283.
[733] جیمز بلک‌ول، صاعقه در صحرا، ترجمه‌ی حمید فرهادی‌نیا و هوشمند نامور تهرانی، انتشارات اطلاعات، 1372، ص 60.
[734] مأخذ 20، ص 214.
[735] به نوشته‌ی کامرون رهیوم در کتاب: سازمان ملل متحد، ایران و عراق، دولت ایران آنچنان غرق در تحولات داخلی انقلاب اسلامی بود که انزوا را کمتر یک تنبیه و بیشتر تأییدی بر نقش تعیین‌کننده‌ی اوضاع داخلی در جهت‌گیری انقلاب قلمداد می‌کرد. (ص 50).
[736] مأخذ 20، ص 216.
[737] مأخذ 20، ص 215، مصاحبه در تاریخ 15 ژانویه 1980.
[738] مأخذ 71، ص 62.
[739] معصومه ابتکار، تسخیر، ترجمه‌ی فریبا ابتهاج، پیش‌گفتار نوشته فردای. رید، (ویراستار انگلیسی کتاب)، انتشارات اطلاعات، 1379، ص 19.
[740] محسن میردامادی معتقد است که روابط ایران و امریکا پس از انقلاب، به دلیل سیاست‌های حمایت‌آمیز امریکا از شاه خصومت‌آمیز بود و همین فضای خصمانه به اشغال سفارت امریکا منجر شد. (مصاحبه با روزنامه همشهری، 5 / 9 / 1381، ص 23).
[741] نیکی، آر. کدی، ریشه‌های انقلاب ایران، ترجمه‌ی عبدالرحیم گواهی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1375، ص 444.
[742] سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، صحیفه‌ی نور (رهنمودهای امام خمینی)، جلد 11، ص 259، 15 / 11 / 1358.
[743] هوشنگ امیراحمدی در مصاحبه با رادیو آزادی گفت که حادثه‌ی گروگان‌گیری هیچ چیز واقعا مثبتی برای ایران نداشته است... گروگان‌گیری حرکت دمکراتیک ایران را متوقف کرد. (بولتن رسانه‌های بیگانه، معاونت سیاسی واحد مرکزی خبر، 21 / 1 / 1379، ص 4 - 3).
[744] مأخذ 20، ص 213.
[745] محسن میردامادی، گفت‌وگو با نشریه‌ی عصر ما، 13 آبان 1377، ش 107، ص 8.
[746] مأخذ 20، ص 209.
[747] مأخذ 20، ص 211.
[748] دفتر نشر معارف با همکاری مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، خطبه نماز جمعه سال 1361،(خطبه‌های نماز جمعه اکبر هاشمی رفسنجانی) بهار 1376، جلد دوم، ص 317 - 316.
[749] محمدهاشم پسران، «توسعه‌ی اقتصادی و شورش‌های انقلابی در ایران، ترجمه‌ی منصور انصاری»، نامه‌ی پژوهش، بهار و تابستان 1378، شماره‌ی 13 - 12، ص 129.
[750] روزنامه‌ی نوروز، ص 12، 20 / 8 / 1380.
[751] مأخذ 171، ص 161 - 160، 10 / 10 / 1358.
[752] مأخذ 171، ص 217، 17 / 10 / 1358.
[753] امام در سال 1358 به دنبال تشدید بیماری قلبی از قم عازم تهران شدند. برابر خاطرات دکتر عارفی، پزشک امام، جلسه‌ی مشورتی با اطبا گذاشته شد. پیرو این جلسات، پروفسور معصومی نوارهای قلبی قدیم و جدید امام را به اروپا برد و با متخصصان قلب آنجا نیز مشورت به عمل آمد. از قرار معلوم نوارهای قلبی در جلساتی با حضور متخصصان قلب در اروپا مطرح شده بود و به دنبال افشای خبر تغییرات نوار قلبی حضرت امام در اروپا، رادیوهای بیگانه مکررا ذکر کردند که حضرت امام تا 6 ماه دیگر به علت سکته دار فانی را وداع خواهند کرد. امام در بیمارستان قلب و در آستانه‌ی انتخابات ریاست جمهوری گفتند: «بودن در این دنیا یا رفتن به دنیای دیگر برایم تفاوتی ندارد؛ ولی راجع به انقلاب کارهایی باید انجام دهم که مانده است. 5 / 11 / 1358 (روزنامه‌ی جمهوری اسلامی، 9 / 3 / 1377، ص 15).
[754] مارک کازیوروفسکی، استاد دانشگاه لوئیزیانا در امریکا، در یک سخنرانی در دانشگاه آکسفورد انگلیس، درباره‌ی مداخله‌ی امریکا در امور داخلی ایران گفته است: البته، در آن زمان امریکا فعالیت‌های مختلفی علیه نظام ایران داشت. از جمله امریکا در حین انتخابات اولین دوره‌ی ریاست جمهوری به دریادار مدنی کمک مالی رسانده بود. (روزنامه‌ی حیات نو، 20 / 8 / 1380، ص 4).
[755] کارتر، بعدها گفت: 10 روز پس از گروگان‌گیری امریکایی‌ها، به اتفاق مشاورانم به کمپ دیوید رفتیم و از طریق سوئیس، سازمان ملل و آلمان برای آیت‌الله خمینی پیامی محرمانه فرستادیم و در آن خاطرنشان ساختیم که اگر گروگان‌ها مجروح شوند بدون استثنا تمامی راه‌های بازرگانی ایران با سایر کشورهای جهان را می‌بندیم و اگر گروگان‌ها کشته شوند ایران هدف حمله‌ی مسلحانه‌ی ایالات متحده قرار خواهد گرفت.» (رادیو امریکا، 13 / 8 / 1379، بولتن رسانه‌های بیگانه، واحد مرکزی خبر، 14 / 8 / 1379، ص 3).
[756] مأخذ 171، ص 159 - 158، 10 / 10 / 1358.
[757] برای اطلاع بیش‌تر، نگاه کنید به: مهدی انصاری، محمد درودیان و هادی نخعی، خرمشهر در جنگ طولانی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ اول، تهران، 1375.
[758] ابراهیم یزدی از ملاقات با جورج کیو، رئیس ایستگاه سیا در ایران، و اطلاعات وی درباره‌ی آمادگی عراق برای جنگ سخن گفت. البته، اطلاعات اولیه‌ی نویسنده از طریق ملاقات با مارک کازیوروفسکی به دست آمد و ارائه‌ی آن به دکتر یزدی موجب توضیحات وی درباره‌ی این ملاقات شد. نکته‌ی مهم این است که آقای یزدی خبر ملاقات را یک هفته قبل از تصرف سفارت امریکا ذکر کرد؛ ولی مارک، به نقل از جورج کیو، گفته است: «3 هفته قبل از اشغال سفارت، وی برای توجیه بازرگان به تهران آمد و با ابراهیم یزدی و امیر انتظام ملاقات کرد و گفت: «اطلاع داریم که عراق می‌خواهد با شما بجنگد. وی همچنین پیشنهاد کرد که آمریکا می تواند با آواکس به ایران اطلاعات برساند. «گفت‌وگوی اختصاصی نویسنده با مارک کازیورفسکی 7 / 7 / 1378) البته، کازیورفسکی در یک سخنرانی در دانشگاه آکسفورد که در روزنامه‌ی حیات نو، 20 / 8 / 1380، ص 4، منتشر شد خبر ملاقات جورج کیو با دکتر یزدی را به نقل از ابراهیم یزدی نقل کرد و به جای نام جورج کیو، از عنوان افسر عالیرتبه‌ی سیا استفاده کرد.
[759] مأخذ 122، ص 41.
[760] مأخذ 104، ص 506.
[761] اصغر جعفری ولدانی، «اهداف عراق از تجاوز به ایران»، کتاب بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، دبیرخانه‌ی کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع، تهران، 1368، جلد دوم، ص 63.
[762] مأخذ 73، ص 140.
[763] مأخذ 61، ص 93.
[764] مأخذ 61، ص 94.
[765] مأخذ 104، ص 506.
[766] مأخذ 57، ص 47.
[767] مأخذ 104، ص 506.
[768] بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس، اسناد تجاوز به روایت مطبوعات خارجی، تهران، 1372، ص 21، به نقل از کریستین ساینس مانیتور، 28 / 9 / 1358.
[769] مأخذ 73، ص 138.
[770] مأخذ 122، ص 13.
[771] در پاییز سال 1358، عراقی‌ها خواستار تجدیدنظر در قرارداد 1975 الجزایر و استرداد کلیه‌ی حقوق عراق در شط العرب شدند. تشدید حملات نظامی در استان‌های مرزی پشتوانه‌ی درخواست عراقی‌ها بود. (تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی، ص 76) حتی در تاریخ 12 آبان 1358، عراقی‌ها بهبود روابط با ایران را به تحقق چند شرط از جمله اعطای خودمختاری به اقلیت عرب! ایران موکول کردند. (کانون بحران در خلیج فارس، ص 100) همچنین در آذر سال 1358 صدام حسین خواستار فسخ قرارداد 1975 الجزایر شد و پیش‌بینی می‌شد عراق از این هم پیش‌تر رود. (درس‌هایی از جنگ مدرن، جلد دوم: جنگ ایران و عراق، ص 47).
[772] ترنس اسمیت، «حیات گروگان‌ها مهم‌تر از هر چیز،» امریکا در اسارت، ص 128 - 127.
[773] همان.
[774] درو میدلتون در مقاله‌ی «لحظه سرنوشت» نوشته است: در اواسط دوره‌ی اسارت گروگان‌ها، زمانی که نگرانی فراوانی درباره‌ی عملکردهایی علیه امریکا وجود داشت، نقشه‌ای برای عملیاتی نظامی و انتقام‌جویانه تکمیل شد. در این نقشه، محاصره‌ی دریایی، بمباران جزیره‌ی خارک و محل اصلی صدور نفت ایران و حمله‌ی هوایی به پالایشگاه بزرگ آبادان، مطرح شده بود. (امریکادر اسارت، ص 180).
[775] همان، ص 130.
[776] کامرون رهیوم، سازمان ملل متحد، ایران و عراق، ترجمه‌ی هوشنگ راسخی عزمی ثابت، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران، 1376، ص 43.
[777] مارک کازیورفسکی، نویسنده‌ی کتاب سیاست خارجی امریکا و شاه گفته است: «تا قبل از ژانویه‌ی سال 1981 / دی 1359 در امریکا همه با کودتا، جنگ و حمایت از گروه‌ها مخالف بودند. فقط در این مدت به مدنی کمک کردند؛ ولی پس از ژانویه همه از اینکه هنوز گروگان‌ها آزاد نشده بودند عصبانی شدند، حتی خود من. (مصاحبه اختصاصی با نویسنده 7 / 7 / 1378).
[778] مأخذ 194، ص 144 - 143.
[779] مأخذ 194، ص 161.
[780] مأخذ 194، ص 130 - 129.
[781] چارلی بکویت و رونالد ناکس، نیروی دلتا از پلی‌می تا طبس، ترجمه‌ی رضا فاضل ازندی، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1368، ص 8.
[782] همان، ص 20.
[783] جیمز بیل، عقاب و شیر، ترجمه‌ی مهوش غلامی، انتشارات شهر آب، تهران، بهار 1371، جلد دوم، ص 480.
[784] جان. دی. استمپل، درون انقلاب ایران، ترجمه‌ی منوچهر شجاعی، مؤسسه‌ی خدمات فرهنگی رسا، تهران، ص 339.
[785] کیانوری در نامه‌ای به حجت‌الاسلام انصاری، سرپرست سازمان زندان‌ها، در تاریخ 18 / 7 / 1365 نوشت: «سرلشکر باقری، فرمانده‌ی نیروی هوایی، که دستور بمباران هلیکوپترهای مانده در طبس را صادر کرد، از امریکایی‌ها دستور می‌گرفت.» (پرونده‌ی دوم بازجویی، به شماره‌ی 480298.
[786] اکبر هاشمی رفسنجانی، عبور از بحران، دفتر انتشارات معارف انقلاب، 1378، خاطرات روز 14 شهریور، ص 270.
[787] توماس ام. دیکس، سیاست قدرت و فرهنگ سیاسی: ایران و امریکا، ترجمه‌ی غلامرضا بهروزلک، فصلنامه‌ی مطالعات راهبردی، شماره‌ی 1 و 2، پژوهشکده‌ی مطالعات راهبردی، بهار و تابستان 1379، ص 75 - 74.
[788] مهدی انصاری و حسین یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد چهارم: هجوم سراسری، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ دوم، 1375، ص 66.
[789] مأخذ 203، ص 484 - 483.
[790] مأخذ 204، ص 340.
[791] پس از تشدید انفجارات در جنوب کشور، امام خمینی در فروردین سال 1359 فرمودند: «انفجارات جنوب را شدیدا متأثر کرده است.» امام اضافه کردند: «اینان مفسدین فی الارض هستند چه آنان که مستقیما در این اعمال شرکت می‌نمایند و چه آنان که این گونه جریانات را هدایت می‌کنند.» (صحیفه‌ی نور، جلد 12، ص 21، 1 / 1 / 1359،).
[792] سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، صحیفه نور (رهنمودهای امام خمینی)، جلد 12، ص19، 1 / 1 / 1359.
[793] همان، ص 59 - 58، 5 / 2 / 1359.
[794] همان، ص64، 9 / 2 / 1359.
[795] کیانوری، دبیر کل حزب توده‌ی ایران، در نامه‌ای به حجةالاسلام انصاری، سرپرست سازمان زندان‌ها نوشت: «روز دوشنبه‌ی بعد از حمله‌ی ناموفق امریکایی‌ها به طبس، در صورت موفقیت توطئه، قرار بود کودتا انجام گیرد و رهبری آن با خادم بود که پسرش، وزیر کابینه‌ی بختیار بود.» (پرونده دوم، به شماره‌ی 480298).
[796] مأخذ 20، ص 222 - 221.
[797] نیک‌اندیش، مصاحبه‌ی اختصاصی با نویسنده، 21 / 7 / 1378.
[798] درو میدلتون، «لحظه‌ی سرنوشت»، امریکا در اسارت، ص 191 - 190.
[799] مأخذ 191، ص 104، به نقل از نیویورک تایمز، 21 / 1 / 1359.
[800] مأخذ 125، ص 387.
[801] مأخذ 191، ص 60، به نقل از نیویورک تایمز، 15 / 2 / 1359.
[802] گری‌سیک، «اجلاس ایران در قرن 21«، قبرس، نیکوزیا، 28، تا 30 خرداد، روزنامه‌ی نشاط، 6 / 4 / 1378، ص 6.
[803] مأخذ 7، ص 93.
[804] مأخذ 108، ص 5.
[805] مأخذ 4، ص 163.
[806] ستاد تبلیغات جنگ شورای عالی دفاع، ستیز با صلح، 1366، ص 30.
[807] آقای هاشمی رفسنجانی، در مراسم گرامیداشت روز ارتش درباره‌ی تحولات انقلاب اسلامی گفت: «دنیای استکباری، پیش از سقوط رژیم طاغوت برای حفظ منافع خود در ایران 3 برنامه داشت. برنامه‌ی نخست، این بود که اگر امکان بود از درون کشور افرادی را بر مسند قدرت نشاند. دوم، کودتا و در نهایت، تجهیز یکی از همسایگان برای حمله به ایران و سرکوب انقلاب. برنامه سوم، تجهیز یکی از همسایگان بود که در آن روزها اولویت را به عراق دادند.» (روزنامه‌ی جمهوری اسلامی، شنبه 30 / فروردین / 1376، ص 1 و 2).
[808] حسین سلامی، «علل به وجود آورنده‌ی جنگ عراق علیه ایران،» کتاب انقلاب اسلامی، جنگ تحمیلی و نظام بین‌المللی (مجموعه‌ی مقالات)، دفتر بررسی‌های سیاسی، بهار 1376، ص 47.
[809] مأخذ 61، ص 95.
[810] در بهمن سال 1358 صدام طی مصاحبه‌ای مطبوعاتی اعلام کرد که عراق اصول منشور ملی را مبین چارچوب کلی روابط کشورهای خلیج فارس برای تأمین امنیت خلیج فارس اعلام کرد. صدام طی همین منشور، مسئله‌ی ایران را طرح کرد و بر حقوق اعراب مبنی بر عقب‌نشینی ایران از جزایر سه‌گانه تأکید کرد. (ستیز با صلح، ص 68) رفتارهای جدید عراق، معرف نقش جدید آن در جهان عرب بود. عراقی‌ها امیدوار بودند با تشدید ضدیت با ایران، تأکید بر موضوع جزایر و برخورداری از حمایت امریکا بتوانند موقعیت خود را در جهان عرب تثبیت کنند.
[811] مأخذ 4، ص 163.
[812] مأخذ 4،ص 164.
[813] محمد درودیان، از خونین‌شهر تا خرمشهر، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، خرداد، 1373، ص 20.
[814] همان.
[815] توماس‌ام. دیکس بر این باور است که با وجود قطع رابطه‌ی امریکا با ایران، مأموران امریکایی، از جمله عوامل اطلاعاتی امریکا، با بنی‌صدر، رئیس جمهور جدید ایران، و صادق قطب‌زاده، وزیر خارجه‌ی او در تماس بودند و امریکا همچنان با میانجیگری دیگران ارتباط خود را با نمایندگی‌های مختلف جمهوری اسلامی ایران حفظ کرده بود. (سیاست قدرت و فرهنگ سیاسی: ایران و امریکا، ص 75).
[816] در فصل اول تحت عنوان «بررسی نظریه‌های وقوع جنگ در ابعاد نظری» و درباره‌ی جنگ ایران و عراق نظریات موجود بررسی شد.
[817] سرلشکر وفیق سامرایی، از افسران اطلاعاتی عراق، درباره‌ی آمادگی این کشور برای جنگ در کتاب خود نوشته است: در زمینه‌ی برنامه‌ریزی برای جنگ مشکلی وجود نداشت. از یک سال گذشته طرح‌های لازم، با تمام جزئیات تهیه شده بود و به صورت مستمر مرور می‌شد (ویرانی دروازه شرقی، ص 53) پس از این توضیح به نظر می‌رسد پس از روی کار آمدن صدام در تابستان سال 1358، عراق برای جنگ، طرح‌های لازم را تهیه کرده بود.
[818] خبر این ملاقات برای نخستین بار پس از سفر طارق عزیز به فرانسه در مجله‌ی فیگارو منتشر شد. ظاهرا تغییر مواضع و رفتار امریکا پس از تهاجم عراق به ایران سبب شد عراقی‌ها گلایه‌مندی خود را با انتشار این خبر آشکار کنند.
[819] روزنامه‌ی انقلاب اسلامی، 17 / 9 / 1359.
[820] همان.
[821] مأخذ 4، ص 165، به نقل از رادیو امریکا، 16 / 10 / 1359.
[822] همان.
[823] مأخذ 4، ص 166.
[824] همان.
[825] مجله‌ی فارین آفرز، چاپ امریکا، درباره‌ی برداشت عراق از کوشش امریکا برای نجات گروگان‌ها نوشته است: «عراقی‌ها از این اقدام چنین برداشت کردند که امریکا بار دیگر به اقدام نظامی به مراتب بزرگ‌تری علیه ایران دست خواهد زد.» (خبرگزاری پارس، شماره‌ی 294، رادیو امریکا، 16 - 17 / 10 / 1359).
[826] مأخذ 223، ص 27، سخنرانی صدام در جمع ارتشیان عراق.
[827] مأخذ 191، ص 94، به نقل از کریستین ساینس مانیتور، 31 / 6 / 1359.
[828] مأخذ 104،، ص 594، سخنرانی صدام به مناسبت دوازدهمین سالگرد کودتای عراق.
[829] مأخذ 104، ص 594، سخنرانی صدام در فروردین سال 1359.
[830] مأخذ 223، ص 47.
[831] مأخذ 223، ص 51، به نقل از روزنامه‌ی النهار.
[832] مأخذ 223، ص 67.
[833] مأخذ 223، ص 48، به نقل از مجله‌ی الحوادث.
[834] مأخذ 125، ص 389 - 388، به نقل از واشنگتن پست، 22 / 1 / 1359.
[835] مأخذ 77، ص 148.
[836] مأخذ 122، ص 41.
[837] کودتای نوژه، در تیرماه سال 1359، با نقش محوری بختیار و با ترکیبی از عناصر طرفدار رژیم شاه و مخالفین جمهوری اسلامی و با حمایت امریکا، عراق و برخی کشورهای منطقه طراحی و اجرا شد. شکست عملیات کودتای نوژه و ناامیدی امریکا از آن اقدامات عراقی‌ها برای تجاوز به ایران منجر شد.
[838] خبرگزاری پارس، نشریه‌ی گزارش‌های ویژه، شماره 294، 17 / 10 / 1359، مجله‌ی فارین آفرز (چاپ امریکا)، به نقل از رادیو امریکا، 16 / 10 / 1359.
[839] مأخذ 57، ص 49.
[840] سرلشکر وفیق سامرایی، افسر اطلاعاتی عراق، در این زمینه نوشته است: پس از گذشت چند روز به اداره‌ی عملیات ستاد ارتش فراخوانده شدم. معلوم شد که کمیته‌ای عالی رتبه، به منظور ایجاد مطالعات لازم برای تهیه‌ی طرح‌های پدافندی یا آفندی، در صورت بحرانی شدن اوضاع یا بروز جنگ تشکیل شده است. در این کمیته، که کمیته‌ی مطالعات خوانده می‌شد، سرتیپ ستاد عبدالجواد ذالنون، سرتیپ ستاد شاکر وجرالاماره، سرهنگ ستاد محمد عبدالقار، سرهنگ ستاد عبدالکریم العیثاوی، سرهنگ ستاد نبیل خلیل سعید و سرهنگ ستاد امجد حسن الزهیری، حضور داشتند. اینان که از افسران برگزیده، عالم و فارغ‌التحصیل جنگ بودند، چندین ماه پیاپی با پشتکار بسیار، به بررسی اسرائیل و ایران پرداختند. برنامه‌ریزی برای رویارویی نظامی با ایران، اعم از آن که آفندی باشد یا پدافندی، از جمله وظایف اصلی این کمیته بود. ما اطلاعات خوب و کاملی راجع به ایران در اختیار این کمیته قرار دادیم. این اطلاعات در مسائل زیر بود: اوضاع سیاسی، پراکندگی جمعیتی و به ویژه قومیت‌های مختلف ایران، سرویس‌های امنیتی و اطلاعاتی، اوضاع اقتصادی و وضعیت نیروهای مسلح. (ویرانی دروازه شرقی، ص 40 - 39).
[841] مرتضی سرهنگی، «نگاهی به ادبیات اسیران جنگی عراقی در ایران»، مقالات برگزیده چهارمین کنفرانس بررسی دفاع مقدس، ستاد کل نیروهای مسلح، بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس، تهران، 1373، ص 30.
[842] مأخذ 125، ص 391.
[843] مأخذ 80، ص 61.
[844] مأخذ 57، ص 58.
[845] مأخذ 125، ص 389، به نقل از نیویورک تایمز.
[846] جودیت میلر و لوری میلروی، صدام حسین و بحران خلیج فارس، ترجمه‌ی احمد قاضی، سال 1370، تهران، انتشارات زرین، ص 188.
[847] مأخذ 122، ص 41.
[848] اصغر جعفری ولدانی، کانون بحران در خلیج فارس، انتشارات کیهان، چاپ دوم، بهار 1377، ص 77.
[849] مأخذ 223، ص 49، به نقل از الوطن العربی.
[850] مأخذ 79، ص 104.
[851] کیانوری گفته است: «خبر این ملاقات را روس‌ها به ما دادند و از ما خواستند که از هر راه مکن به اطلاع امام و مقامات جمهوری اسلامی ایران برسانیم و ما این کار را انجام دادیم.».
[852] نورالدین کیانوری در نامه به مجید انصاری (سرپرست سازمان زندان‌ها)، 18 / 7 / 1360.
[853] مأخذ 223، ص 25، به نقل از روزنامه‌ی السیاسه.
[854] مأخذ 191، «ص 33، به نقل از دیلی تلگراف.
[855] مأخذ 256، ص 70 - 69.
[856] مأخذ 223، ص 82.
[857] مأخذ 74، ص 24، به نقل از روزنامه‌ی الثوره، چاپ عراق، 12 / 6 / 1366.
[858] مأخذ 7، ص 45، به نقل از رادیو صوت الجماهیر، 26 / 6 / 1359.
[859] همان.
[860] مأخذ 4، ص 46.
[861] مأخذ 223، ص 74، به نقل از جزوه: چرا قرارداد الجزایر میان ایران و عراق لغو شد؟ ص 10 - 9.
[862] صدام پیش از این گفته بود: «توافق مارس یک پیروزی بزرگ بود.» (اصغر جعفری ولدانی، بررسی تاریخی اختلافات ایران و عراق، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ص 531).
[863] مأخذ 104، ص 531.
[864] مأخذ 223، ص 63.
[865] مأخذ 104، ص 531.
[866] مجید بزرگمهری، «روابط ایران و فرانسه در دهه اول انقلاب اسلامی ایران»، مجله‌ی اطلاعات سیاسی، اقتصادی، شماره‌ی 112 - 111، ص 42.
[867] حسن فتحی، «تلاش‌های صلح‌آمیز در 8 سال دفاع مقدس»، مأخذ 14، ص 96.
[868] مأخذ 223، ص 35.
[869] مأخذ 77، ص 153.
[870] مأخذ 223، سخنان صدام در مجله‌ی الوطن العربی، 7 / 4 / 1359.
[871] مأخذ 256، ص 76.
[872] رادیو بغداد، بخش فارسی، 28 / 6 / 1359، ساعت 13.
[873] نشریه‌ی خبری، خبرها و نظرها، 13 / 7 / 1379، ص 5.
[874] احمد الزبیری مقاله: «جنگ خلیج فارس در ابعاد نظامی»، ترجمه‌ی سفارت ایران در سوریه، روزنامه‌ی السفیر، 20 / 11 / 1379، ص 10.
[875] سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، صحیفه نور (رهنمودهای امام خمینی)، جلد 13، ص 84، 21 / 6 / 1359.
[876] همان.
[877] همان، ص 83.
[878] همان.
[879] سامرایی گفته است: «سرویس اطلاعاتی شوروی،اطلاعاتی را درباره‌ی طرح‌های آشکار و دقیق و نقشه‌ها و موقعیت آشیانه‌های هواپیماهای کلیه‌ی پایگاه‌های هوایی ایران در اختیار ما قرار داده بود. (ویرانی دروازه شرقی، ص 58).
[880] مأخذ 80، ص 56.
[881] مأخذ 7، ص 82، صوت الجماهیر 31 / 6 / 1359.
[882] احمد عمرابی، مقاله‌ی «ایران و عراق»، روزنامه البیان، ترجمه‌ی محمدحسین زوار کعبه، بولتن رسانه‌های دنیا، اداره‌ی کل مطبوعات و رسانه‌های خارجی وزارت ارشاد، ویژه‌ی بازتاب‌های خارجی اتهامات بوش علیه ایران، شماره‌ی 2،ص 88.
[883] گفت‌وگو با شبکه تلویزیونی الجزیره خبرگزاری جمهوری اسلامی، تلکس ویژه 17 / 9 / 1380.
[884] روزنامه‌ی جمهوری اسلامی، 22 / 10 / 1379، ص 16.